ნაწყვეტი ჯუდით ჰერმანის წიგნიდან ”ტრავმა და გამოჯანმრთელება”, 1992
წინა საუკუნის განმავლობაში, საჯარო ცნობიერებაში განსაკუთრებული ფორმის ფსიქოლოგიური ტრავმა სამჯერ ამოტივტივდა. თითოეულ ჯერზე, ამ ტრავმის გამოკვლევა პოლიტიკურ მოძრაობებთან აფილაციაში ხდებოდა. პირველი, ეს იყო ისტერია, ქალების არქეტიპული ფსიქოლოგიური აშლილობა. მასზე კვლევები ამოიზარდა მე-19 საუკუნის საფრანგეთის რესპუბლიკური, ანტიკლერიკალური პოლიტიკური მოძრაობებიდან. მეორე იყო „ჭურვის შოკი“, იგივე სამხედრო ნევროზი, რომლის კვლევა ინგლისსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში პირველი მსოფლიო ომის შემდგომ დაიწყო და თავის პიკს ვიეტნამის ომის შემდეგ მიაღწია. მის პოლიტიკურ კონტექსტს ომის კულტის ჩამომხობა და ანტი-საომარი მოძრაობების აღზევება წარმოადგენდა. მესამე და უახლესი ტრავმა რაც საჯარო ცნობიერებაში გაჩნდა, სექსუალურ და ოჯახურ ძალადობას უკავშირდება. ის დასავლეთ ევროპის და ჩრდილო ამერიკის ფემინისტური მოძრაობების პოლიტიკურ კონტექსტში წარმოიშვა. ფსიქოლოგიური ტრავმის ჩვენი თანამედროვე გაგება სწორედ ამ სამი პერიოდის კვლევების სინთეზზეა დამყარებული.
ისტერიის ჰეროიკული ერა
მე-19 საუკუნის ბოლო 2 ათწლეულის განმავლობაში აშლილობა, სახელად ისტერია, შესწავლის სერიოზულ საგანს წარმოადგენდა. იმ დროისათვის ეს ტერმინი იმდენად ფართოდ და კარგად გაგებული იყო, რომ მისი სისტემური აღწერით თავს არავინ იწუხებდა. ერთ-ერთი ისტორიკოსის თქმით, „ოცდახუთი საუკუნის განმავლობაში, ისტერია გაუგებარი და შეუთავსებელი სიმპტომების მქონე უცნაურ დაავადებად მიიჩნეოდა. ექიმების უმეტესობა ფიქრობდა, რომ ეს იყო ქალების დაავადება, რომელიც სათავეს საშვილოსნოში იღებდა.“ აქედან მოდის სახელი – ისტერია. სხვა ისტორიკოსის თქმით, „ისტერია წარმოადგენდა სამედიცინო მეტაფორას იმ ყველაფრისთვის, რასაც კაცები ქალებში იდუმალად, გაუგებრად ან უკონტროლოდ მიიჩნევდნენ.“
ისტერიაზე კვლევების მამამთავარს ფრანგი ნევროლოგი ჟან-მარტინ შარკო წარმოადგენდა. მისი სამეფო იყო სალპეტრიერი, უძველესი ექსპანსიური საავადმყოფო კომპლექსი, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში წარმოადგენდა თავშესაფარს პარიზელი პროლეტარიატის ყველაზე უბედური წევრებისთვის: ესენი იყვნენ მათხოვრები, პროსტიტუტები და შეშლილები. შარკომ მიტოვებული დაწესებულება თანამედროვე მეცნიერების ტაძრად აქცია და იმ დროისთვის ახალი დისციპლინების, ნევროლოგიის და ფსიქიატრიის წარმომადგენლებიდან ყველაზე ნიჭიერები და ამბიციურები სწორედ პარიზს მიეშურებოდნენ, რათა ოსტატთან სწავლის შესაძლებლობა ქონოდათ. სხვა გამორჩეულ ექიმებს შორის, რომლებიც სალპეტრიერში პილიგრიმებად გაემგზავრნენ, პიერ ჟანე, უილიამ ჯეიმსი და ზიგმუნდ ფროიდიც იყვნენ.
ისტერიის კვლევები, საჯარო წარმოსახვაში, შეუცნობლის კვლევისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯები იყო. შარკოს გამოკვლევები არამარტო მედიცინაში იყო აღიარების საგანი, არამედ ლიტერატურასა და პოლიტიკაშიც. მისი სამშაბათის ლექციები თეატრალურ ღონისძიებებს წარმოადგენდა, რომელსაც „მრავალფეროვანი აუდიენცია ესწრებოდა მთელი პარიზიდან: ავტორები, ექიმები, ცნობილი მსახიობები და მოდური კურტიზანები, ყველა მათგანი აღსავსე იყო ავადმყოფური ცნობისმოყვარეობით.“ ამ ლექციებზე შარკო ისტერიაზე თავისი მიგნებების ცოცხალ დემონსტრაციებს აკეთებდა. პაციენტები, რომლებიც მას საჩვენებლად გამოყავდა, იყვნენ ქალები, რომლებმაც სალპეტრიერში იპოვეს თავშესაფარი თავიანთი უწყვეტი ძალადობით, გაუპატიურებით და ექსპლუატაციით სავსე ცხოვრებიდან. თავშესაფარი მათ აქამდე არნახულ დაცვას და უსაფრთხოებას სთავაზობდა. იმ ქალებს, რომლებიც შარკოს მთავარი პერფორმერები გახდნენ, ის ასევე რაღაც პოპულარობის მსგავსსაც სთავაზობდა.
ისტერიაზე კვლევის წამოწყებას შარკოს დიდ გამბედაობად უთვლიდნენ. მისმა სახელმა და ცნობადობამ სანდოობა შესძინა საკითხს, რომელიც იქამდე სერიოზული მეცნიერული კვლევის საგნად არ მიიჩნეოდა. მანამდე ისტერიული ქალები სიმულიანტებად, ავადმყოფობის გამყალბებლებად მიიჩნეოდნენ და მათი მკურნალობა ჰიპნოზისტებს და სახალხო მკურნალებს ქონდათ მიბარებული. შარკოს გარდაცვალებისას წარმოთქმულ სიტყვაში, ფროიდმა ის მოიხსენია, როგორც ტანჯულების განმათავისუფლებელი მფარველი. “არავინ აღიქვამდა სერიოზულად ისტერიულებს. პირველი რაც შარკოს შრომამ გააკეთა, იყო ის, რომ ღირსება შესძინა საკითხს. ნელ-ნელა, ნაბიჯ-ნაბიჯ ადამიანებს სახეებიდან ჩამოშორდათ ის დამცინავი და აგდებული ღიმილი, რომელთან შეხვედრაც გარანტირებული ქონდათ პაციენტებს. ისინი აღარ იყვნენ აუცილებლად სიმულიანტები. შარკომ თავისი ავტორიტეტი მთლიანად მიმართა ისტერიის ფენომენის ნამდვილობის და ობიექტურობის მხარეს“.
შარკოს, ისტერიის მიმართ, რომელსაც ის „დიდ ნევროზს“ უწოდებდა, ტაქსონომისტის მიდგომა ჰქონდა. ის ყურადღებით აკვირდებოდა, აღწერდა და აკეთებდა კლასიფიცირებას. შარკო ამომწურავად ახდენდა ისტერიის დამახასიათებელ სიმპტომების დოკუმენტირებას არა მხოლოდ ნაწერებით, არამედ ნახატებით და ფოტოებითაც. ის აღწერდა ისტერიის სიმპტომებს, რომლებიც ნევროლოგიურ დაზიანებისას: მოტორული პარალიზი, მგრძნობელობის დაკარგვა, კონვულსიები და ამნეზია. 1880 წლისათვის მან აჩვენა, რომ ეს სიმპტომები იყო ფსიქოლოგიური, ვინაიდან ჰიპნოზის გამოყენებით მათი ხელოვნურად ჩანერგვა და ასევე მათგან განკურნება იყო შესაძლებელი.
შარკო, მიუხედავად იმისა, რომ დიდ ყურადღებას იჩენდა ისტერიის მქონე პაციენტების სიმპტომების მიმართ, არანაირ ინტერესს არ ავლენდა მათი შინაგანი ცხოვრების მიმართ. მისთვის მათი ემოციები კატალოგიზირებად სიმპტომებს წარმოადგენდა. ის აღწერდა მათ საუბარს, როგორც „ვოკალიზაციას“. პაციენტებთან მისი მიმართება კარგად ჩანს ერთ სტენოგრამულ ჩანაწერში მისი სამშაბათის ლექციებიდან. ჰიპნოტურ ტრანსში მყოფი ახალგაზრდა ქალი გამოიყენებოდა ისტერიული კრუნჩხვის სადემონსტრაციოდ.
შარკო: მოდი ისევ შევეხოთ ჰისტეროგენურ ადგილს (კაცი სტაჟიორი ეხება პაციენტს საკვერცხეების მიდამოებში). აჰა, ისევ. ხანდახან პაციენტები საკუთარ ენასაც კბენენ, თუმცა ეს იშვიათად ხდება. უყურეთ მის მოხრილ ზურგს, რომელიც ასე ხშირად გვხვდება სასწავლო ლიტერატურაში.
პაციენტი: დედა, მეშინია.
შარკო: უყურეთ ემოციურ აგზნებას. თუ ჩვენ ყველაფერს ისე დავტოვებთ როგორც არის, ცოტა ხანში ვიხილავთ ეპილეპტოიდურ ქცევას. . . („ო, დედა“ კვლავ ტირის პაციენტი)
შარკო: უსმინეთ ამ კვნესას. თქვენ შეიძლება თქვათ, რომ ეს არის ზედმეტი ხმაური არაფრის გამო.
შარკოს მიმდევრების ამბიცია იყო, ეჯობნათ მისი შრომებისთვის ისტერიის მიზეზების წარმოჩენით. განსაკუთრებული მტრობა სუფევდა ჟანეს და ფროიდს შორის. ორივეს სურდა რომ პირველს გაეკეთებინა ეს დიდი აღმოჩენა. მუშაობის პროცესში მათ დაინახეს რომ მიზნის მისაღწევად საკმარისი არ იყო ისტერიულების აღწერა და კლასიფიცირება. აუცილებელი იყო მათთან საუბარი. მთელი ათწლეულის განმავლობაში მეცნიერი კაცები ისეთი გულმოდგინებით და პატივისცემით უსმენდნენ ქალებს, რომელსაც არც მანამდე და არც მას შემდგომ ადგილი არ ქონია. ყოველდღიური შეხვედრები ისტერიულ პაციენტებთან, რომელიც საათობით გრძელდებოდა, იშვიათობას არ წარმოადგენდა. იმ პერიოდის შემთხვევათა კვლევები პაციენტსა და ექიმს შორის კოლაბორაციას წარმოადგენდა.
ამ გამოძიებამ შედეგი გამოიღო. 1890-იანი წლებისთვის, საფრანგეთში ჟანე, ხოლო ვენაში ფროიდი თავის თანამოაზრე იოსეფ ბრეიერთან ერთად, ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად გასაოცრად მსგავს ფორმულირებასთან მივიდნენ: ისტერია იყო მდგომარეობა, რომელსაც იწვევდა ფსიქოლოგიური ტრავმა. აუტანელი ემოციური რეაქციები ტრავმატულ შემთხვევებზე ცნობიერების შეცვლილ მდგომარეობას იწვევდა, რაც თავის მხრივ ისტერიულ სიმპტომებს ნერგავდა. ჟანემ ამ შეცვლილ ცნობიერებას „დისოციაცია“, ხოლო ბრეიერმა და ფროიდმა კი „ორმაგი ცნობიერება“ უწოდეს.
ჟანეც და ფროიდიც, ორივე აღიარებდა ძირეულ მსგავსებას ფსიქოლოგიური ტრავმით გამოწვეულ შეცვლილ მდგომარეობას და ჰიპნოზით ინდუცირებულს შორის. ჟანეს სჯეროდა, რომ დისოციაციის უნარი, ისევე როგორც ჰიპნოზური ტრანსისა, ადამიანის სისუსტეზე და ადვილად დაქვემდებარებადობაზე მიანიშნებდა. ბრეიერი და ფროიდი ამის საწინააღმდეგოდ ამტკიცებდნენ, რომ ისტერია, მასთან დაკავშირებული ცნობიერების შეცვლილი მდგომარეობით, გვხვდებოდა „ყველაზე ნათელი გონების, ძლიერი ნებისყოფის, დიდბუნებოვან და კრიტიკული აზროვნების მქონე“ ადამიანებს შორისაც.
ორივე, ჟანეც და ფროიდიც, მიიჩნევდნენ რომ ისტერიის ფიზიკური სიმპტომები მეხსიერებიდან განდევნილი და საშინლად მტანჯველი შემთხვევების შენიღბულ რეპრეზენტაციას წარმოადგენდნენ. ჟანე თავის ისტერიულ პაციენტებზე ამბობდა, რომ ისინი მოცულები იყვნენ „ქვეცნობიერი ფიქსირებული იდეებით“ , ტრავმატული შემთხვევების მოგონებებით. ფროიდმა და ბრეიერმა თავიანთ უკვდავ შეჯამებაში დაწერეს, რომ ისტერიულები იტანჯებიან ძირითადად მოგონებებით(remimniscences).
1890-იანი წლების შუა პერიოდში ამ მკვლევრებმა ასევე აღმოაჩინეს, რომ ისტერიული სიმპტომების შემსუბუქება შესაძლებელი ხდებოდა მაშინ, როცა ტრავმატული მოგონებების და მათი თანმხლები ინტენსიური შეგრძნებების აღდგენა და სიტყვებში გადმოტანა ხდებოდა. მკურნალობის ეს მეთოდი თანამედროვე ფსიქოთერაპიის საფუძველი გახდა. ჟანემ მას „ფსიქოლოგიური ანალიზი“, ბრეიერმა და ფროიდმა კი “ემოციური განტვირთვა“ ან „კათარზისი“ უწოდეს. ფროიდმა მას მოგვიანებით უწოდა „ფსიქო-ანალიზი“. მაგრამ ყველაზე მარტივი და კარგი სახელი მას მოუგონა ბრეიერის პაციენტმა, ნიჭიერმა, ჭკვიანმა და ძლიერ დაზიანებულმა ახალგაზრდა ქალმა, რომელსაც ბრეიერი Anna O-ს სახელით მოიხსენიებდა. ის ბრეიერთან თავის ინტიმურ დიალოგებს „მკურნალ საუბარს“ (ან „საუბრით მკურნალობას“) უწოდებდა.
პაციენტსა და ექიმს შორის კოლაბორაციამ მიიღო თავგადასავლის სახე, სადაც ისტერიის საიდუმლოს ამოხსნა პაციენტის წარსულის მტკივნეული რეკონსტრუქციით ხდებოდა შესაძლებელი. ჟანემ, ერთ-ერთ პაციენტთან მუშაობაზე საუბრისას თქვა, რომ მკურნალობის მსვლელობისას, უახლესი ტრავმების ზედაპირზე ამოტანამ გზა გაუხსნა იქამდე მომხდარი მოვლენების აღმოჩენასაც. „დელუზიების ხელოვნური შრის მოშორებით, მე გამოვაჩინე და ზედაპირზე ამოვიტანე ჯიუტი ფიქსირებული იდეები, რომლებიც მყარად ცხოვრობდნენ მისი ფსიქიკის ფსკერზე. შედეგად ეს უკანასკნელნი გაქრნენ, რამაც დიდი გაუმჯობესება გამოიწვია. Anna O-სთან მუშაობაზე საუბრისას ბრეიერი „მეხსიერების ძაფზე ჩაყოლას“ ახსენებდა.
ფროიდი ამ ძაფს უფრო ღრმად ჩაყვა, რამაც შემდგომ ქალების სექსუალური ცხოვრების გამოკვლევისკენ უბიძგა. მიუხედავად იმისა, რომ უძველესი კლინიკური ტრადიცია კავშირს ხედავდა ისტერიულ სიმპტომებსა და ქალების სექსუალობას შორის, ფროიდის მენტორები, შარკო და ბრეიერი სკეპტიკურად უყურებდნენ სექსუალობის როლს ისტერიის წარმომავლობაში. ფროიდიც თავიდანვე ეწინააღმდეგებოდა ამ აზრს: „როცა მეორე პაციენტის ანალიზზე გადავედი, აზრი, რომ მის ისტერიას საფუძვლად სექსუალური ნევროზი ედო, თავში არც გამივლია. მე შარკოს სკოლიდან მოვდიოდი და მივიჩნევდი რომ ისტერიის დაკავშირება სექსუალობასთან შეურაცხმყოფელი იყო – ისევე, როგორც მიიჩნევდნენ ამას ჩემი პაციენტი ქალები“.
ფროიდის ეს ემპათიური იდენტიფიკაცია საკუთარი პაციენტების რეაქციებთან, ისტერიაზე მისი ადრეული ნაწერების მახასიათებელია. მისი კვლევის ისტორიები გვანახებს კაცს, რომელიც იმდენად შეპყრობილი იყო მხურვალე ცნობისმოყვარეობით, რომ მზად იყო საკუთარი თავისთვის გადაებიჯებინა და მოესმინა. რაც მან მოისმინა, იყო სულისშემძვრელი. მისი პაციენტები გაუჩერებლად ყვებოდნენ სექსუალური ძალადობის და ინცესტის ისტორიებს. მეხსიერების ძაფზე მიყოლით, ფროიდმა და მისმა პაციენტებმა გამოააშკარავეს ბავშვობის დროინდელი მთავარი მატრავმირებელი შემთხვევები, რომლებიც კარგად იყო დამალული ახალი და შედარებით ტრივიალური გამოცდილებების ქვეშ, რომლებიც ისტერიის სიმპტომების პროვოცირებას ახდენდნენ. 1896 წლისთვის ფროიდს სჯეროდა რომ მან მიზეზს მიაკვლია. „ისტერიის ეტიოლოგიაში“, რეპორტში, რომელიც 18 შემთხვევის შესწავლას აერთიანებდა, მან დრამატული მტკიცება გააკეთა: „ამგვარად მე წარვადგენ თეზას, რომ ისტერიის ყველა შემთხვევის უკან დგას მოუმწიფებელი ასაკის სექსუალური გამოცდილებები, შემთხვევები, რომლებიც ბავშვობის პირველ წლებში მოხდა, და რომელთა აღდგენა შესაძლებელია ფსიქო-ანალიზის მეშვეობით ათწლეულების მერეც კი. ჩემი რწმენით, ეს არის მნიშვნელოვანი მიგნება, Caput Nill-ის აღმოჩენა ნეიროპათოლოგიაში“.
საუკუნის მერეც, მისი ნაშრომი არაფრით ჩამოუვარდება თანამედროვე აღწერებს ბავშვობაში გამოცდილი სექსუალური ძალადობის ეფექტების შესახებ. ეს არის ბრწყინვალე, ემპათიური, მჭევრმეტყველურად ახსნილი და კარგად არგუმენტირებული დოკუმენტი. მისი ტრიუმფალური სათაური და მოზეიმე ტონი გვაჩვენებს, რომ ფროიდი თავის კონტრიბუციას დარგის დამაგვირგვინებელ მიღწევად მიიჩნევდა.
ამის სანაცვლოდ, „ისტერიის ეტიოლოგიის“ გამოქვეყნებამ წერტილი დაუსვა ამ მიმართულებით ძიებას. ერთ წელიწადში, ფროიდმა ჯერ ახლო წრეში უარყო ისტერიის წარმოშობის ტრავმატული თეორია. მისი მიმოწერები ადასტურებს, რომ ის ძლიერად შეშფოთებული იყო მისი თეორიის რადიკალური სოციალური იმპლიკაციებით. ისტერია იმდენად გავრცელებული იყო ქალებში, რომ თუ მისი პაციენტების მონათხრობი სიმართლე იყო, მისი თეორია კი ჭეშმარიტი, მაშინ ის იძულებული ხდებოდა დაესკვნა, რომ „გარყვნილი ქმედებები ბავშვების მიმართ“ ენდემური იყო არა მარტო პარიზის პროლეტარიატში, სადაც მან თავდაპირველად დაიწყო კვლევა, არამედ ვენის პატივსაცემ ბურჟუა ოჯახებშიც, სადაც ის თავის პრაქტიკას ახორციელებდა. ეს აზრი უბრალოდ მიუღებელი და დაუჯერებელი იყო. ის სანდოობის ყოველგვარ ზღვარს სცილდებოდა.
ამ დილემას შეჯახებულმა ფროიდმა შეწყვიტა თავისი ქალი პაციენტების მოსმენა. მისი ეს შემობრუნება კარგად არის დოკუმენტირებული დორას ცნობილ ქეისში. ეს იყო ბოლო საქმე მისი ისტერიის კვლევებიდან. ეს უფრო ტვინების ჭიდილს გავდა და არა თანამშრომლურ ურთიერთობას. დორას და ფროიდს შორის ინტერაქცია აღწერილი იყო როგორც „ემოციური ომი“. ფროიდი ამ დროს ჯერ კიდევ აღიარებს დორას გამოცდილების რეალობას. ახალგაზრდა დორა გირაოს როლს ასრულებდა მამამისის კარგად დაგეგმილ სექსუალურ ინტრიგებში. მამამისმა ის ფაქტობრივად თავის მეგობრებს გადასცა სექსუალურ სათამაშოდ გამოსაყენებლად. თუმცა, ფროიდმა უარი თქვა დორას აღშფოთების და დამცირების გრძნობების ვალიდაციაზე. სანაცვლოდ მან გადაწყვიტა გამოეკვლია მისი ეროტიკული აღგზნების შეგრძნებები და აღმოეჩინა რომ თითქოს ეს ექსპლოატაციური სიტუაცია მისი სურვილის განხორციელებას წარმოადგენდა. შურისძიების აქტის სადემონსტრაციოდ, როგორც ამას ფროიდი ხედავდა, დორამ შეწყვიტა მკურნალობა.
მათი ალიანსის რღვევამ, ამბიციურ გამომძიებლებსა და ისტერიულ პაციენტებს შორის კოლაბორაციის მწარე დასასრულის ერა მონიშნა. დიდი ხნის განმავლობაში ამ პაციენტებს კვლავ აბუჩად იგდებდნენ და დასცინოდნენ. ფროიდის მიმდევრებს განსაკუთრებული ჯინი მეამბოხე დორას მიმართ ქონდათ. როგორც ერთმა მოწაფემ აღწერა „ის იყო ერთ-ერთი ყველაზე საზიზღარი ისტერიკი, რომელიც მას ოდესმე ენახა“
ისტერიის ტრავმატული თეორიის ნანგრევებზე ფროიდმა შექმნა ფსიქო-ანალიზი. მომდევნო საუკუნის დომინანტური ფსიქოლოგიური თეორია ქალების რეალობის უარყოფაზე დაშენდა. სექსუალობა კვლავ კვლევის ცენტრში დარჩა, თუმცა ექსპლუატაციური სოციალური კონტექსტი, რომელშიც რეალურად სექსუალური ურთიერთობები ხორციელდება, მთლიანად უხილავი დარჩა. ფსიქოანალიზი იქცა სურვილების და ფანტაზიების შინაგანი მონაცვლეობების კვლევად, რომელიც სრულიად გამოთიშული იყო გამოცდილების რეალობიდან. მე-20 საუკუნის პირველ ათწლეულში, ფროიდმა, რომელსაც ყალბ საჩივარზე რაიმე კლინიკური დოკუმენტაციაც არასდროს წარმოუდგენია, დაასკვნა რომ მისი ისტერიული პაციენტების მონათხრობი ბავშვობის სექსუალურ ძალადობასთან დაკავშირებით, სიმართლეს არ შეესაბამებოდა. „ბოლოსდაბოლოს, ვალდებული გავხდი მეღიარებინა, რომ ცდუნების ეს ფაქტები არასდროს მომხდარა, და ეს მხოლოდ ჩემი პაციენტების შექმნილი ფანტაზიები იყო“.
ფროიდის ეს საჯარო შენანიება ისტერიის ჰეროიკული ერის დასასრულს მიანიშნებდა. ახალ საუკუნესთან ერთად კვლევის მთელი ხაზი, რომელიც შარკომ წამოიწყო და მისი მიმდევრები აგრძელებდნენ, უარყოფილი იქნა. ჰიპნოზი და ცნობიერების შეცვლილი მდგომარეობები კიდევ ერთხელ გადავიდა ოკულტიზმის სფეროში. ფსიქოლოგიური ტრავმის შესწავლა შეჩერდა. რაღაც დროის შემდეგ, როგორც ამბობდნენ, თვითონ ისტერიის დაავადებაც ფაქტობრივად გაუჩინარდა.
ეს დრამატული შემობრუნება არ იყო უბრალოდ ერთი კაცის ქმედების შედეგი. იმისთვის რომ გავიგოთ როგორ შეიძლებოდა ისტერიის კვლევები ასე ერთი ხელის მოსმით განადგურებულიყო და როგორ შეიძლება დიდი აღმოჩენები ასე უცბად იქნეს დავიწყებული, აუცილებელია იმ დროის ინტელექტუალურ და პოლიტიკურ კლიმატს გადავხედოთ, რომელშიც ის თავდაპირველად წარმოიშვა.
მე-19 საუკუნის საფრანგეთის მთავარ პოლიტიკურ კონფლიქტს, ერთის მხრივ მონარქიის და მეორე მხრივ, რესპუბლიკური, სეკულარული მთავრობის მომხრეთა შორის დაპირისპირება წარმოადგენდა. 1789 წლის რევოლუციის შემდეგ ამ კონფლიქტმა 7-ჯერ გამოიწვია მთავრობის ჩამოგდება. 1870 წელს, მესამე რესპუბლიკის დაარსებით, ახალი და მოწყვლადი დემოკრატიის დამფუძნებელმა მამებმა, აგრესიული კამპანიის მობილიზება გადაწყვიტეს საკუთარი ძალაუფლების გასამყარებლად და მთავარი მოწინააღმდეგის, კათოლიკური ეკლესიის ძალაუფლების შესარყევად.
ამ პერიოდის რესპუბლიკელი ლიდერები თვითქმნილი კაცები იყვნენ ამომავალი ბურჟუაზიიდან. ისინი თავს განმანათლებლობის ტრადიციის წარმომადგენლებად მიიჩნევდნენ და სასიკვდილო ბრძოლებში ებმებოდნენ რეაქციულ ძალებთან: არისტოკრატიასთან და სამღვდელოებასთან. მათი მთავარი პოლიტიკური ბრძოლა განათლების კონტროლისთვის იყო. მთავარი იდეოლოგიური ბრძოლა – კაცების ლოიალობის და ქალებზე ძალაუფლების მოსაპოვებლად. როგორც ჯიულს ფერიმ, მესამე რესპუბლიკის დამფუძნებელმა მამამ თქვა: „ქალები უნდა ეკუთვნოდნენ მეცნიერებას, ან არადა მათ ეკლესიის საკუთრებაში ყოფნა მოუწევთ“.
შარკო, მოვაჭრის შვილი, რომელიც სიმდიდრემდე და პოპულარობამდე ამაღლდა, ამ ახალი ბურჟუაზიული ელიტის გამოჩენილი წევრი იყო. მისი სალონი მთავრობის მინისტრების და მესამე რესპუბლიკის სხვა მნიშვნელოვანი პირების შეკრების ადგილს წარმოადგენდა. ის, მთავრობაში თავის კოლეგებთან ერთად სეკულარული, მეცნიერული იდეების გავრცელების ენთუზიაზმს იზიარებდა. 1870-იან წლებში მის მიერ სალპეტრიერის მოდერნიზაცია სეკულარული სწავლებისა და ჰოსპიტლის ადმინისტრირების უპირატესობების საჩვენებლად განხორციელდა. და ისტერიაზე მისი კვლევებიც სეკულარული კონცეპტუალური ჩარჩოს რელიგიურზე უპირატესობის საჩვენებლად ტარდებოდა. მისი სამშაბათის ლექციები პოლიტიკური თეატრი იყო. მის მიზანს ისტერიული ქალების მეცნიერებისთვის მიკუთვნება წარმოადგენდა.
ისტერიაზე ფორმულირებისას შარკო გვთავაზობდა მეცნიერულ ახსნებს ისეთი ფენომენებისთვის, როგორიცაა დემონური შეპყრობილობის მდგომარეობები, ჯადოქრობა, ეგზორციზმი და რელიგიური ექსტაზი. მისი ერთ-ერთი სანუკვარი პროექტთაგანი იყო ისტერიის რეტროსპექტული დიაგნოსტირება, როგორც ეს ნაჩვენები იყო საუკუნეების განმავლობაში ხელოვნების ნიმუშებში. თავის მოწაფესთან, პოლ რიშერთან ერთად, მან გამოაქვეყნა შუასაუკუნეობრივი ხელოვნების ნიმუშების კოლექცია იმის საჩვენებლად, რომ ხელოვნებაში ასახული რელიგიური გამოცდილებები ისტერიის გამოვლინებებს წარმოადგენდა. შარკო და მისი მიმდევრები მწვავე დებატებში შედიოდნენ თანამედროვე მისტიკური ფენომენის, მათ შორის სტიგმატიკის, მოჩვენებების და რწმენით განკურნების შესახებ. შარკოს განსაკუთრებით აშფოთებდა სასწაულებრივი განკურნებები, რომელიც გავრცელებული ინფორმაციით ხდებოდა ლურდის ახლად შექმნილ სალოცავებში. ჟანე გატაცებული იყო ქრისტიანული მეცნიერების ამერიკული ფენომენით. შარკოს მოწაფე, დეზირე ბურნვილი იყენებდა ახლად დამკვიდრებულ დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმს, რომლითაც ცდილობდა იმის ჩვენებას, რომ იმ დროის სახელგანთქმული სტიგმატი, მორწმუნე ახალგაზრდა ქალი, სახელად ლუიზ ლატო, სინამდვილეში ისტერიკი იყო. ყველა ამ ფენომენის სამედიცინო პათოლოგიების სფეროსთვის მიკუთვნება ხდებოდა.
ამგვარად, ისტერიისადმი მხურვალე ინტერესს უფრო ფართო, პოლიტიკური მიზეზი ქონდა, რამაც მისცა იმპულსი შარკოს და მისი მიმდევრების გამოძიებებს მე-19 საუკუნის ბოლოს. ისტერიის საიდუმლოს ამოხსნა მიზნად ისახავდა სეკულარული განმანათლებლობის რეაქციულ ცრუმორწმუნეობაზე ტრიუმფის და სეკულარული მსოფლმხედველობის მორალური აღმატებულების ჩვენებას. მეცნიერების კაცები თავიანთ დიდსულოვან პატრონაჟს ისტერიულების მიმართ აპირისპირებდნენ ინკვიზიციის ყველაზე საშინელ გადამეტებებთან. ჩარლზ რიშე, შარკოს მოწაფე, 1880 წელს აღნიშნავდა: ‘’სალპეტრიერში გამოკეტილი პაციენტების უმრავლესობა, უწინდელ დროში რომ ყოფილიყვნენ, კოცონზე დაიწვებოდნენ, მათი ავადმყოფობა დანაშაულად იქნებოდა მიჩნეული“. ამ სენტიმენტს ეხმაურება უილიამ ჯეიმსი ათწლეულის შემდეგ: ‘’ავტორიტეტით შემოსილი სამედიცინო უგუნურობის უამრავი სხვა მსხვერპლის მსგავსად, საწყალი ისტერიკი აქამდე ყველაზე ცუდის იმედად იყო; ხოლო მისი თანდათანობითი რეაბილიტაცია და გადარჩენა ჩვენი დროის ფილანტროპულ მიღწევებს შორის დაიკავებს ადგილს’’.
იმის მიუხედავად, რომ მეცნიერების კაცები საკუთარ თავს ხედავდნენ დიდსულოვან გადამრჩენლებად, რომლებსაც ქალები თავიანთი დამცირებული მდგომარეობიდან ამოყავდათ, ისინი არცერთი წამით მოიაზრებდნენ ქალებს და კაცებს შორის სოციალური თანასწორობის მდგომარეობას. ქალები მათთვის იყვნენ კვლევის და ჰუმანური ზრუნვის ობიექტები და არა თავისთავად სუბიექტები. იგივე კაცები, რომლებიც ისტერიაზე განათლებულ შეხედულებას ადვოკატირებდნენ, ეწინააღმდეგებოდნენ ქალების შესვლას უმაღლეს განათლებასა თუ პროფესიებში და მტკიცედ ეწინააღმდეგებოდნენ ქალების სუფრაჟს.
მესამე რესპუბლიკის ადრეულ წლებში ფემინისტური მოძრაობა შედარებით სუსტი იყო. 1870-იანი წლების გვიანდელ პერიოდამდე ფემინისტურ ორგანიზაციებს საჯარო შეხვედრების ან თავიანთი ლიტერატურის გამოქვეყნების უფლებაც კი არ ჰქონდათ. ქალთა უფლებების პირველ საერთაშორისო კონგრესზე, რომელიც პარიზში 1878 წელს გაიმართა, ხმის უფლების მომხრეებს არ მისცეს სიტყვით გამოსვლის უფლება, ვინაიდან ისინი ზედმეტად რევოლუციურად მიიჩნეოდნენ. ქალთა უფლებების დამცველებმა, აღიარებდნენ რა, რომ მათი ბედი დამოკიდებული იყო ამ მოწყვლადი ახალი დემოკრატიის გადარჩენაზე, გადაწყვიტეს გვერდზე გადაედოთ თავიანთი ინტერესი, რათა შეენარჩუნებინათ კონსენსუსი რესპუბლიკური კოალიციის შიგნით.
ერთი თაობის შემდეგ, დამფუძნებელი მამების რეჟიმი უსაფრთხოდ ჩამოყალიბდა. რესპუბლიკური, სეკულარული მთავრობა გადარჩა და განვითარდა საფრანგეთში. მე-19 საუკუნის დასასრულს ანტიკლერიკალური ბრძოლა ფაქტობრივად მოგებული იყო. ამავდროულად, განმანათლებელი კაცებისთვის უფრო პრობლემური გახდა ქალების მხარდამჭერებად პოზირება, რადგან ქალები ახლა თავად ბედავდნენ საკუთარ თავზე ლაპარაკს. ფემინისტური მოძრაობების საომარი განწყობილება ინგლისის და შეერთებული შტატების ჩამოყალიბებულ დემოკრატიებიდან მთელს კონტინენტზე გავრცელდა, და ქალთა უფლებების კუთხით ყველაზე დიდ სიმტკიცეს ფრანგი ფემინისტები იჩენდნენ. ზოგი მათგანი დაუფარავად აკრიტიკებდა დამფუძნებელ მამებს და ეჭქვეშ აყენებდა განმანათლებელი კაცების მოწყალე პატრონაჟს. ერთ-ერთი ფემინისტი ავტორი, 1888 წელს დასცინოდა შარკოს, მის მიერ „ქალების ცოცხლად დანაწილებისთვის, იმ საბაბით რომ ეკვლია მათი დაავადება“, ისევე როგორც მის მტრულ დამოკიდებულებას ქალების სამედიცინო პროფესიებში შესვლის მიმართ.
საუკუნის ბოლოს, პოლიტიკური იმპულსი, რომელმაც ისტერიის ჰეროიკულ ერას მისცა დასაბამი, გაიფანტა. აღარ იყო დაუძლეველი საჭიროება იმისა, რომ გაგრძელებულიყო კვლევის ხაზი, რომელმაც მეცნიერების კაცები ასე შორს წაიყვანა იმისგან, სადაც ისინი თავდაპირველად მიდიოდნენ. ისტერიის კვლევებმა ისინი მაცდურად მიიზიდა ტრანსის, ემოციურობის და სქესის მკვდარ სამყაროში. ეს მათგან მოითხოვდა ქალების იმაზე მეტად მოსმენას, ვიდრე ამას ოდესმე აპირებდნენ, და ქალების ცხოვრებაზე იმაზე მეტის აღმოჩენას, ვიდრე ოდესმე უნდოდათ, რომ სცოდნოდათ. ქალების ცხოვრებაში სექსუალური ტრავმის კვლევა მათი მიზანი არ ყოფილა. რამდენადაც ისტერიის კვლევები იდეოლოგიური ომის ნაწილი იყო, ამ დარგის აღმოჩენები ფართოდ მხარდაჭერილი იყო და მეცნიერი გამომძიებლები დიდად დაფასებულნი იყვნენ თავიანთი ჰუმანურობისა და გამბედაობის გამო. მაგრამ, როგორც კი პოლიტიკური იმპულსი მინელდა, ეს გამომძიებლები საკუთარი აღმოჩენების ბუნების და ქალ პაციენტებთან სიახლოვის წინაშე აღმოჩნდნენ.
კონტრრეაქცია 1893 წელს შარკოს სიკვდილამდე დაიწყო. მას უფრო და უფრო ხშირად სთხოვდნენ დაემტკიცებინა ისტერიაზე მისი საჯარო დემონსტრაციების ნამდვილობა, რომელსაც პარიზის საზოგადოება ასე დამონებული ყავდა. ფართოდ ვრცელდებოდა ჭორები, რომ მისი ლექციები დადგმული იყო ადვილად ჩაგონებადი(ჰიპნოზით) ქალების მეშვეობით, რომლებიც, იცოდნენ მათ ეს თუ არა, ჰიპნოზის ქვეშ მათი პატრონების ნაკარნახევ სცენარს მიყვებოდნენ. სიკვდილის წინ ის აშკარად ნანობდა კვლევის ამ არის გახსნას.
შარკო ჰიპნოზის და ისტერიის, ხოლო ბრეიერი ქალების ემოციური მიჯაჭვულობების სამყაროდან უკუიქცნენ. პირველი ‘’საუბრით განკურნება’’, Anna O-სგან ბრეიერის სწრაფი გაქცევით დასრულდა. მისგან ამ ურთიერთობის გაწყვეტის მიზეზი შესაძლოა მისი ცოლის ეჭვიანობა იყო მისი მჭიდრო კავშირის გამო ამ შესანიშნავ ახალგაზრდა ქალთან. მოულოდნელად, მან შეწყვიტა მკურნალობის კურსი, რომელიც ორი წელი გრძელდებოდა და მოიცავდა თითქმის ყოველდღიურ შეხვედრებს თავის პაციენტთან. ამ უეცარმა დასასრულმა კრიზისი გამოიწვია არა მარტო პაციენტში, რომლის ჰოსპიტალიზებაც გახდა საჭირო, არამედ ექიმშიც, რომელიც შეძრწუნებული იყო იმის გაცნობიერებით, რომ მისი პაციენტი ასე მხურვალედ მიეჯაჭვა მას. მან Anna O-სთან ბოლო სესია ‘’ცივ ოფლში’’ დატოვა.
მართალია, ბრეიერი მოგვიანებით ფროიდს შეუერთდა ამ გამორჩეული შემთხვევის გამოქვეყნებაში, თუმცა როგორც უხალისო და ეჭვიანი აღმომჩენი. ბრეიერი განსაკუთრებით შეწუხებული იყო განმეორებითი აღმოჩენებით, რომ ისტერიული სიმპტომების წყაროს სექსუალური გამოცდილებები წარმოადგენდა. როგორც ფროიდმა თავის მესაიდუმლე ვილჰელმ ფლისთან დაიჩივლა: ‘’ცოტა ხნის წინ, ბრეიერმა დიდი სიტყვა წარმოთქვა თერაპევტთა საზოგადოებაში ჩემს შესახებ, რითიც საკუთარი თავიც სექსუალური ეტიოლოგიის მხარდამჭერად წარმოადგინა. როდესაც მე მას პირადად მადლობა გადავუხადე ამისთვის, მან სიხარული გამიფუჭა: ‘’მაგრამ, მიუხედავად ყველაფრისა, მე ამის არ მჯერა“.
ფროიდი ყველაზე შორს წავიდა ქალების ცხოვრების აუღიარებელი რეალობის გამოძიებაში. მისმა აღმოჩენამ, რომ ისტერიის საფუძველი ბავშვობის დროინდელი სექსუალური ექსპლუატაცია იყო, სოციალური დამაჯერებლობის ყველანაირი ზღვარი გადაკვეთა და ფროიდი მისი პროფესიიდან სრული განდევნის საფრთხის ქვეშ დააყენა. ‘’ისტერიის ეტიოლოგიის’’ გამოქვეყნებას, რომლისგანაც ის დიდებას მოელოდა, მისი თანატოლი და უფროსი კოლეგები ცივი და საყოველთაო დუმილით შეხვდნენ. როგორც მან მოგვიანებით ფლისს მისწერა: ‘’მე ისეთივე მარტო ვარ, როგორც შენ ამას მისურვებდი: სიტყვა გაიცა ჩემს მიტოვებაზე, და სიცარიელე იყრის თავს ჩემს გარშემო.’’
ფროიდის შემდგომი შემობრუნება ფსიქოლოგიური ტრავმის შესწავლიდან, მოგვიანებით სკანდალად იქნა დანახული. მისი შეხედულების შეცვლა სილაჩრედ შეფასდა. თუმცა, პიროვნების ასეთი დემონიზება გავს იმას, რაც ფროიდისავე ეპოქისთვის იყო დამახასიათებელი – რომელშიც ცოდნის სფეროში მიღწევები მარტოხელა კაცი გენიოსის პრომეთეულ აქტად განიხილებოდა. არ ქონდა მნიშვნელობა, რამდენად დასაბუთებული იყო მისი არგუმენტები, ან რამდენად ვალიდური მისი დაკვირვებები, ფროიდის აღმოჩენა ვერ იქნებოდა მიღებული ისეთი სოციალური და პოლიტიკური კონტექსტის არარსებობის პირობებში, სადაც ისტერიის კვლევები მხარდაჭერილი იქნებოდა იმის მიუხედავად, თუ საით წაგვიყვანდა ის. ასეთი კონტექსტი არასდროს არსებობდა ვენაში და სწრაფად ქრებოდა საფრანგეთში. ფროიდის მეტოქე ჟანე, რომელმაც არასდროს უარყო ტრავმატული თეორია და რომელსაც არასდროს მიუტოვებია თავისი ისტერიული პაციენტები, სიცოცხლეშივე მოესწრო მისი შრომების დავიწყებას და მისი იდეების უარყოფას.
ფროიდის მიერ ისტერიის ტრავმატული თეორიის უარყოფამ დროთა განმავლობაში განსაკუთრებით დოგმატური ხასიათი მიიღო. კაცმა, რომელიც ყველაზე შორს გაყვა გამოძიებებს და რომელიც ყველაზე კარგად ჩაწვდა მის მნიშვნელობას, მოგვიანებით მას ზურგია აქცია და დარჩა ყველაზე ხისტ უარყოფაში. ამ პროცესში მან უარყო თავისი ქალი პაციენტები. მიუხედავად იმისა, რომ მისი ფოკუსი კვლავ პაციენტების სექსუალურ ცხოვრებაზე დარჩა, ის აღარ აღიარებდა ქალების რეალური გამოცდილებების ექსპლუატაციურ ბუნებას. ჯიუტი უდრეკობით, მან უფრო ჩახლართა თავისი თეორია და ამტკიცებდა, რომ ძალადობრივი სექსუალური ურთიერთობები, რომლებზეც ქალები ჩიოდნენ, მათი წარმოსახვის და სურვილის ნაყოფი იყო.
შესაძლოა, ფროიდის ასეთი ფართო შემობრუნება გასაგები იყოს იმის გათვალისწინებით, თუ რა გამოწვევას შეეჯახა ის. საკუთარ თეორიაზე მყარად დარჩენა ნიშნავდა ქალების და ბავშვების სექსუალური ჩაგვრის სიღრმეების აღიარებას. ამ შემთხვევაში, მისთვის ინტელექტუალური ვალიდაციისა და მხარდაჭერის ერთადერთი სავარაუდო წყარო ჯერ კიდევ აღმოცენების პროცესში მყოფი ფემინისტური მოძრაობა იქნებოდა, რომელიც ემუქრებოდა ფროიდის პატრიარქალურ შეხედულებებს. საკუთარი თავის ასეთ მოძრაობასთან გაიგივება წარმოუდგენელი იყო ფროიდის პოლიტიკური შეხედულებებისა და პროფესიული ამბიციების მქონე კაცისათვის. ბევრი გაპროტესტების შემდეგ, ის დისტანცირდა ფსიქოლოგიური ტრავმის კვლევებისგან და ქალებისგან. მან განავითარა ადამიანის განვითარების თეორია, რომელშიც ქალების არასრულფასოვნება და სიცრუე დოქტრინის ფუნდამენტურ ნაწილს წარმოადგენს. ანტიფემინისტურ პოლიტიკურ კლიმატში ეს თეორია აყვავდა და აღორძინდა.
ადრეული მკვლევარებიდან ერთადერთი, რომელმაც ისტერიის კვლევა თავის ლოგიკურ დასასრულამდე მიიყვანა, ბრეიერის პაციენტი Anna O იყო. მას შემდეგ, რაც ბრეიერმა მიატოვა, ის რამდენიმე წელი ავად დარჩა. შემდეგ კი გამოჯანმრთელდა. მუნჯმა ისტერიკმა, რომელმაც ‘’მკურნალი საუბარი’’ გამოიგონა, თავისი ხმა და ფსიქიკური ჯანმრთელობა ქალების განმათავისუფლებელ მოძრაობაში იპოვა. პოლ ბერტოლდის ფსევდონიმით მან გერმანულიდან თარგმნა მერი ვოლსტონკრაფტის კლასიკური ტრაქტატი ‘’ქალთა უფლებების დაცვა’’ და დაწერა პიესა ‘’ქალთა უფლებები’’. საკუთარი სახელით, ბერტა პაპენჰაიმი გახდა გამოჩენილი ფემინისტი სოციალური მუშაკი, ინტელექტუალი და ორგანიზატორი. გრძელი და ნაყოფიერი კარიერის განმავლობაში ის მართავდა ბავშვთა სახლს გოგონებისთვის, დააფუძნა ფემინისტური ორგანიზაცია ებრაელი ქალებისთვის და მოგზაურობდა ევროპის და შუა აღმოსავლეთი მასშტაბით, სადაც ატარებდა კამპანიებს ქალების და ბავშვების სექსუალური ექსპლოატაციის წინააღმდეგ. მისი თავდადება, ენერგია და მოვალეობის გრძნობა უბადლო იყო. ერთ-ერთი კოლეგის თქმით: ‘’ვულკანი ცხოვრობდა ამ ქალში.. მისი ბრძოლა ქალების და ბავშვების მიმართ ძალადობის წინააღმდეგ, მისთვის თითქმის ფიზიკურ დონემდე ნაგრძნობი ტკივილი იყო’’. მისი სიკვდილის შემდეგ, ფილოსოფოსმა მარტინ ბუბერმა ის ასე გაიხსენა: ‘’მე მას არა მარტო პატივს ვცემდი, არამედ მიყვარდა. და სიცოცხლის ბოლომდე მეყვარება. არსებობენ ხასიათის ადამიანები და არსებობენ ვნებით შეპყრობილი ადამიანები. ორივე მათგანი იმაზე უფრო იშვიათობას წარმოადგენს, ვიდრე ვინმეს წარმოუდგენია, მაგრამ უფრო იშვიათია ეს ორი ერთად. მაგრამ ამაზე კიდევ უფრო იშვიათია ვნებიანი ხასიათი. ბერტა პაპენჰაიმი სწორედ ასეთი ხასიათის მქონე ადამიანი იყო. მისი ხსოვნა იყოს. მისი არდავიწყების მოწმეები ვიყოთ’’. მისი საბოლოო სურვილი იყო, ყველა მის საფლავზე მისულს ერთი პატარა ქვა დაეტოვებინა ‘’როგორც ჩუმი დაპირება იმისა, რომ.. ქალების საქმეებს და ქალების სიხარულს მოემსახურებოდნენ… ურყევად და გაბედულად’’.
ომის ტრავმატული ნევროზი
ფსიქოლოგიური ტრავმის რეალობა საჯარო ცნობიერებას კიდევ ერთხელ, პირველი მსოფლიო ომის კატასტროფით დააწვა. ამ გახანგრძლივებულ ომში 8 მილიონზე მეტი კაცი დაიღუპა ოთხი წლის განმავლობაში. როდესაც სისხლისღვრა დასრულდა, ოთხი ევროპული იმპერია განადგურებული იყო, ხოლო დასავლური ცივილაზაციის ბევრი სანუკვარი რწმენა – დამსხვრეული.
ომის განადგურებამ, სხვა ბევრ რამესთან ერთად, ომში კაცური ღირსების და პატივის ილუზიაც შეიწირა. ომის საშინელების უწყვეტი ზემოქმედების პირობებში, კაცები ტყდებოდნენ შოკისმომგვრელი რაოდენობით. შეზღუდულებმა და უმწეოებმა, მოსპობის განუწყვეტელი საფრთხის წინაშე, მათი ამხანაგების დასახიჩრების და სიკვდილის იძულებითმა მოწმეებმა ყოველგვარი შეწყალების იმედის გარეშე, კაცებმა ისტერიული ქალებივით მოქცევა დაიწყეს. ისინი უკონტროლოდ ყვიროდნენ და ტიროდნენ. ისინი შეშდებოდნენ და ვერ მოძრაობდნენ. მათ დაკარგეს საკუთარი მეხსიერება და შეგრძნების უნარი. ფსიქიატრიული შემთხვევები იმდენად დიდი იყო, რომ ახალი ჰოსპიტლები ნაჩქარევად იხსნებოდა, რათა ყველას დაბინავება მომხდარიყო. ერთ-ერთი შეფასებით, მენტალური კოლაფსი წარმოადგენდა ომის შემთხვევების 40%-ს. სამხედრო ხელისუფალები ცდილობდნენ ფსიქიკური შემთხვევების ანგარიშის დამალვას, საზოგადოებაზე მათი მადემორალიზებელი გავლენის გამო.
თავდაპირველად, მენტალური კოლაფსის სიმპტომები ფიზიკურ მიზეზს მიეწერებოდა. ბრიტანელი ფსიქოლოგი, ჩარლზ მაიერსი, რომელიც ერთ-ერთ პირველ შემთხვევებს აკვირდებოდა, მათ სიმპტომებს მიაწერდა აფეთქებული ჭურვის შემარყეველ ეფექტებს, რომლისგან გამოწვეულ ნერვულ აშლილობასაც მან უწოდა ‘’ჭურვის შოკი’’. მალევე ცხადი გახდა, რომ ეს სინდრომი გვხვდებოდა ჯარისკაცებშიც, რომელთაც არანაირი ფიზიკური ტრავმა არ ჰქონდათ მიღებული. თუმცა, სახელწოდება მოგვიანებით მაინც შემორჩა. თანდათან სამხედრო ფსიქიატრები იძულებულნი გახდნენ ეღიარებინათ, რომ ჭურვის შოკის სიმპტომებს ფსიქოლოგიური ტრავმა იწვევდა. ძალადობრივი სიკვდილის ხანგრძლივი ყურებით გამოწვეული ემოციური სტრესი, საკმარისი იყო ნევროტული სინდრომის ჩასანერგად, რომელიც კაცებში ისტერიის მსგავსი იყო.
როდესაც სამხედრო ნევროზის არსებობა ვეღარ იქნებოდა უარყოფილი, სამედიცინო დავის ცენტრში, როგორც ეს ისტერიის შემთხვევაში იყო, პაციენტის მორალური ბუნება მოექცა. ტრადიციონალისტების აზრით, ნორმალურ ჯარისკაცს უნდა ებრწყინა ომში და ემოციის რაიმე ნიშანი არ ეჩვენებინა. ცხადია, ის არ უნდა დამორჩილებოდა ტერორს. ჯარისკაცი, რომელსაც სამხედრო ნევროზის ნიშნები განუვითარდებოდა, უკეთეს შემთხვევაში ბუნებით არასრულფასოვანი ადამიანი, უარეს შემთხვევაში კი სიმულანტი და ლაჩარი იყო. იმ პერიოდის სამედიცინო მწერლები ამ ჯარისკაცებს ‘’მორალურ ინვალიდებად’’ მოიხსენიებდნენ. სამხედრო მმართველობიდან ზოგი მიიჩნევდა, რომ ეს კაცები არ იმსახურებდნენ პაციენტებად ყოფნას, რომ ისინი ან სამხედრო სასამართლოზე უნდა გასამართლებულიყვნენ ან დამამცირებლად განთავისუფლებულიყვნენ სამსახურიდან, ნაცვლად იმისა რომ ემკურნალათ.
ტრადიციონალისტური ხედვის ყველაზე გამოჩენილი დამცველი ცნობილი ბრიტანელი ფსიქიატრი, ლუის იელანდი იყო. თავის 1918 წლის ტრაქტატში, ‘’ომის ისტერიული აშლილობები’’’’, ის ემხრობოდა მკურნალობის სტრატეგიას, რომელიც შერცხვენაზე, მუქარასა და დასჯაზე იყო დაფუძნებული. ისტერიულ სიმპტომებს, როგორიცაა მუტიზმი, სენსორული მგრძნობელობის დაკარგვა, მოტორული პარალიზი, ელექტრო შოკით მკურნალობდნენ. პაციენტებს მკაცრად აკრიტიკებდნენ თავიანთი სიზარმაცის და სიმხდალის გამო. ერთ შემთხვევაში, იელანდი აღწერს მუნჯი პაციენტის მკურნალობას სკამზე მიბმით და ყელზე ელექტროშოკის გამოყენებით. მკურნალობა შეუსვენებლად რამდენიმე საათის განმავლობაში მიმდინარეობდა, სანამ პაციენტმა ლაპარაკი არ დაიწყო. მკურნალობის განმავლობაში იელანდი პაციენტებს ჩასძახოდა: ‘’გაიხსენეთ, რომ უნდა მოიქცეთ გმირებივით, როგორც მე ამას თქვენგან ველოდები… კაცს, რომელმაც ამდენი გამოიარა ბრძოლის ველზე, საკუთარი თავის უკეთ კონტროლი ევალება’’.
მედიცინის პროგრესული წარმომადგენლები, ამის საპირისპიროდ ამტკიცებდნენ, რომ სამხედრო ნევროზი ნამდვილი ფსიქიატრიული მდგომარეობა იყო, რომელიც მაღალი მორალური თვისებების მქონე ჯარისკაცებსაც ემართებოდათ. ისინი ფსიქოანალიზის პრინციპებზე დაფუძნებულ ჰუმანურ მიდგომას ადვოკატირებდნენ. ამ უფრო ლიბერალური შეხედულების ჩემპიონი იყო რივერსი, ფართო ინტელექტის მქონე თერაპევტი, ფსიქოლოგიის და ანთროპოლოგიის პროფესორი. მისი ყველაზე ცნობილი პაციენტი იყო ახალგაზრდა ოფიცერი, ზიგფრიდ სასუნი, რომელმაც თავი ბრძოლის ველზე განსაკუთრებული სიმამაცით და თავისი საომარი პოეზიით გამოიჩინა. სასუნმა სახელი გაითქვა, როდესაც ჯერ კიდევ სამხედრო უნიფორმაში მყოფმა, საკუთარი თავი საჯაროდ დააკავშირა პაციფისტურ მოძრაობასთან და დაგმო ომი. 1917 წელს დაწერილი მისი ‘’ჯარისკაცის დეკლარაციის’’ ტექსტი, როგორც თანამედროვე ანტისაომარი მანიფესტი, ისე იკითხება.
‘’მე ვაკეთებ ამ განცხადებას სამხედრო ხელისუფლების განზრახ დაუმორჩილებლობის ნიშნად იმიტომ, რომ ჩემი რწმენით, ომი შეგნებულად გახანგრძლივებულია მათ მიერ, ვისაც ხელეწიფება მისი დასრულება.
მე ვარ ჯარისკაცი, რომელსაც სწამს, რომ მოქმედებს სახვა ჯარისკაცების სახელით. მე მჯერა, რომ ეს ომი, რომელშიც მე ჩავერთე, როგორც თავდაცვისა და განთავისუფლების ომში, გადაიქცა აგრესიის და დაპყრობის ომად. მე ვნახე და ავიტანე ჯარისკაცები ტანჯვა და აღარ შემიძლია ვმონაწილეობდე ამ ტანჯვის გახანგრძლივებაში იმ მიზნებისათვის, რომელიც ჩემი აზრით, ბოროტი და უსამართლოა’’.
იმის შიშით, რომ სასუნს სამხედრო გასამართლება მოუწევდა, მისმა მეგობარმა ოფიცერმა, პოეტმა რობერტ გრეივსმა, მისი რივერსის მეთვალყურეობის ქვეშ ჰოსპიტალიზება უზრუნველყო. მისი ანტისაომარი განცხადება ამგვარად ფსიქოლოგიურ კოლაფსს მიეწერებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ სასუნს არ ქონდა სრული ემოციური კოლაფსი, მას ჰქონდა, როგორც გრეივსი აღწერდა, ‘’ნერვების ცუდი მდგომარეობა’’. ის მოუსვენარი და გაღიზიანებული იყო და სტანჯავდა კოშმარები. იმპულსური რისკიანობის და საფრთხესთან შეგნებული თამაშის გამო, მან ‘’შეშლილი ჯეკის’’ მეტსახელი დაიმსახურა. დღეს, ეს სიმპტომები მას ეჭვგარეშედ მოაქცევდა პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობის დიაგნოზში.
რივერსის მიერ სასუნის მკურნალობა მიზნად ისახავდა ჰუმანური მკურნალობის დამსჯელ ტრადიციონალისტურ მიდგომაზე აღმატებულების ჩვენებას. მკურნალობის მიზანი, როგორც ეს ზოგადად სამხედრო მედიცინაშია, პაციენტის ბრძოლის ველზე დაბრუნება იყო. რივერსს ეს მიზანი ეჭვქვეშ არ დაუყენებია. თუმცა, ის ამტკიცებდა, რომ საუბრით მკურნალობა ეფექტური იყო. ნაცვლად შერცხვენისა, სასუნს ღირსებით და პატივისცემით ექცეოდნენ. ნაცვლად გაჩუმებისა, ის წახალისებული იყო თავისუფლად ეწერა და ელაპარაკა ომის საშინელებებზე. სასუნი ამისთვის მადლობელი იყო: ‘’ მან მე თავი ერთბაშად უსაფრთხოდ მაგრძნობინა, თითქოს ყველაფერი იცოდა ჩემზე… ბევრს მივცემდი ჩვენი საუბრის რამდენიმე გრამოფონის ჩანაწერისთვის. რაც შემომრჩა, არის მეხსიერება დიდებული და კარგი კაცისა, რომელმაც მეგობრობა და მეგზურობა გამიწია’’.
რივერსის ფსიქოთერაპია თავის ცნობილ პაციენტთან, წარმატებად შეფასდა. სასუნმა საჯაროდ დაგმო თავისი პაციფისტური განცხადება და ბრძოლის ველზე დაბრუნდა. ის ასე მოიქცა იმის მიუხედავად, რომ მისი პოლიტიკური რწმენები არ შეცვლილა. რამაც მას დაბრუნება აიძულა, იყო მისი ერთგულება საკუთარი ამხანაგებისადმი, რომლებიც კვლავ იბრძოდნენ, დანაშაულის გრძნობა მათი ტანჯვის დათმობისთვის და სასოწარკვეთა მისი მარტოსული პროტესტის არაეფექტურობის გამო. რივერსმა ჰუმანური მკურნალობის კურსზე მიყოლით დააფუძნა ორი პრინციპი, რომლებსაც ამერიკელი სამხედრო ფსიქიატრებიც აღიარებდნენ მეორე მსოფლიო ომის დროს. მან აჩვენა, რომ პირველი, ეჭვშეუტანელი სიმამაცის მქონე კაცებიც კი ნებდებიან ყოვლისმომცველ შიშს, და მეორე, რომ ყველაზე ეფექტური მოტივაცია შიშის დასაძლევად იყო რაღაც – პატრიოტიზმზე, აბსტრაქტულ პრინციპებზე ან მტრის სიძულვილზე უფრო ძლიერი. ეს არის ჯარისკაცების სიყვარული ერთმანეთის მიმართ.
სასუნი ომს გადაურჩა, მაგრამ როგორც ბევრ სხვა გადარჩენილს სამხედრო ნევროზით, მასაც სიცოცხლის ბოლომდე ამ ყველაფრის მეხსიერებაში გაცოცხლება მიესაჯა. მან საკუთარი თავი ომის მემუარების წერას და გადაწერას, დაცემულთა ხსოვნის შენახვას და პაციფიზმის საქმის განვითარებას მიუძღვნა. მიუხედავად იმისა, რომ თავად საკმარისად გამოკეთდა ‘’ნერვების ცუდი მდგომარეობიდან’’ და ნაყოფიერი ცხოვრება ქონდა, მუდმივად თან სდევდა მოგონებები თანამებრძოლებზე, რომლებიც მასავით იღბლიანები არ აღმოჩნდნენ:
‘’ჭურვის შოკი. რამდენ ხანმოკლე დაბომბვას ქონდა გრძელვადიანი ეფექტი გადარჩენილების გონებაზე, რომელთაგან ბევრი უყურებდა თავის მეგობრებს და იცინოდა, სანამ ცეცხლი მათ განადგურებას ცდილობდა. მაშინ ეს მათი ცუდი საათი არ იყო; მაგრამ ახლა; ახლა არის ოფლიან მახრჩობელა კოშმარებში, კიდურების პარალიზში, დისლოცირებული მეტყველების ენაბლუობაში. ყველაზე უარესი, იმ თვისებების რღვევაში, რაც მათ ასე გულადს, თავდადებულს და დაუწუწუნებელს ხდიდა – ეს, ამ კარგი ტიპის კაცებში, ჭურვის შოკის უთქმელ ტრაგედიას წარმოადგენდა. ცივილიზაციის სახელით, ეს კაცები მსხვერპლად შეეწირნენ, და ცივილიზაციასვე დარჩა დასამტკიცებლად, რომ მათი მსხვერპლშეწირვა ბინძური აფიორა არ იყო’’.
ომის მომდევნო წლებში ფსიქოლოგიური ტრავმის მიმართ სამედიცინო ინტერესი კიდევ ერთხელ მინელდა. კაცების აურაცხელი რაოდენობა გრძელვადიანი ფსიქიატრიული პრობლემებით ვეტერანთა ჰოსპიტლების კვლავ ავსებდნენ, თუმცა მათი არსებობა სამოქალაქო საზოგადოებისთვის გახდა სირცხვილი, რომლის დავიწყებასაც ცდილობდნენ.
1922 წელს ამერიკელი ფსიქიატრი, აბრამ კარდინერი, ერთწლიანი პილიგრიმობის შემდეგ, ვენიდან, სადაც მას ფროიდი აანალიზებდა, ნიუ იორკში დაბრუნდა. ის შთაგონებული იყო დიდი აღმოჩენის გაკეთების სურვილით. “რა შეიძლება იყოს უფრო დიდი თავგადასავალი“, ფიქრობდა ის, ‘’ ვიდრე იყო კოლუმბი გონების ამ შედარებით ახალ მეცნიერებაში“. როდესაც კარდინერმა ფსიქოანალიზის კერძო პრაქტიკა დაიწყო, იმ დროს ნიუ იორკში ათამდე ფსიქოანალიტიკოსი თუ იქნებოდა. მან ასევე სამუშაოდ მიაშურა ვეტერანთა ბიუროს ფსიქიატრიულ კლინიკას, სადაც სამხედრო ნევროზით დაავადებული უამრავი კაცი ნახა. კარდინერი შეწუხებული იყო მათი მდგომარეობის სიმძიმით და საკუთარი უუნარობით განეკურნა ისინი. მას განსაკუთრებით დაამახსოვრდა ერთი კაცი, რომელსაც ერთი წელი მკურნალობდა ხელშესახები გაუმჯობესების გარეშე. მოგვიანებით, როდესაც პაციენტმა მას მადლობა გადაუხადა, კარდინერმა გააპროტესტა, ‘’კი მაგრამ მე არაფერი გამიკეთებია შენთვის. შენი სიმპტომები ნამდვილად ვერ განვკურნე“. პაციენტმა უპასუხა, ‘’კი მაგრამ ექიმო, თქვენ სცადეთ მაინც. დიდი ხანია ვეტერანთა ადმინისტრაციასთან მაქვს შეხება და ვხედავ, რომ ისინი არც კი ცდილობენ, და არც კი ადარდებთ. თქვენგან განსხვავებით“.
საბოლოოდ კარდინერი მიხვდა, რომ მისი ადრეული ბავშვობის ‘’უწყვეტმა კოშმარმა“ – სიღარიბემ, შიმშილმა, უარყოფამ, ოჯახურმა ძალადობამ და ბოლოს დედამისის სიკვდილმა – მისი ინტელექტუალური მისწრაფებების მიმართულებაზე მოახდინა გავლენა და საკუთარი თავის ტრავმირებულ ჯარისკაცებთან იდენტიფიცირების საშუალება მისცა. კარდინერს დიდი ხანი უჭირდა განევითარებინა ომის ტრავმის თეორია ფსიქოანალიზის ინტელექტუალური ჩარჩოს ფარგლებში და საბოლოოდ მიატოვა კიდეც ეს ამოცანა, როგორც შეუძლებელი და გადაეშვა თავის გამორჩეულ კარიერაში, ჯერ ფსიქოანალიზის მიმართულებით და შემდგომში, როგორც მისი წინამორბედი რივერსი, ანთროპოლოგიაში. 1939 წელს, ანთროპოლოგ კორა დუ ბოისთან ერთად, მან დაწერა საბაზისო ანთროპოლოგიური ტექსტი, ‘’ინდივიდი და მისი საზოგადოება’’.
მხოლოდ ამ წიგნის დაწერის შემდგომ შეძლო მან დაბრუნებოდა ომის ტრავმის საკითხს. ამჯერად ანთროპოლოგიაში მას ქონდა კონცეპტუალური ჩარჩო, რომელიც აღიარებდა სოციალური რეალობის გავლენას და რომელმაც მას საშუალება მისცა გაეგო ფსიქოლოგიური ტრავმა. 1941 წელს, კარდინერმა გამოაქვეყნა ვრცელი კლინიკური და თეორეტიკული კვლევა, ‘’ომის ტრავმული ნევროზი’’, რომელშიც ის ჩიოდა ეპიზოდურ ამნეზიებზე ამ დარგში:
ომით წარმოებული ნევროტული დარღვევების საკითხი, ბოლო 25 წლის განმავლობაში საკმაო მერყეობას განიცდის საზოგადოებრივ ინტერესსა და ფსიქიატრიულ ახირებებში. არც პუბლიკა ინარჩუნებს თავის ინტერესს, რაც ძალიან ცხადი იყო პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, და არც ფსიქიატრია. ამდენად ეს მდგომარეობები არ არის განგრძობითი კვლევის საგანი, არამედ მხოლოდ პერიოდული ძალისხმევის, რომელსაც გულმოდგინეს ვერ დავარქმევთ. ნაწილობრივ, ეს ომის შემდგომ ვეტერანის დაქვეითებული სტატუსის გამოა . . . . მთელს ფსიქიატრიას არ ეხება, მაგრამ სამწუხარო ფაქტია, რომ ყველა მკვლევარი ვინც ამ მდგომარეობების შესწავლას იწყებს, თავის წმინდა მოვალეობად თვლის, რომ დაიწყოს სულ თავიდან და იმუშაოს ისე, თითქოს მანამდე არავის არაფერი გაუკეთებია ამ საკითხში.
კარდინერმა განავითარა ტრავმული სინდრომის კლინიკური კონტურები, იმ გაგებით როგორც დღეს ჩვენ გვესმის ის. მისი თეორეტიკული ფორმულირებები ძალიან გავდა მე-19 საუკუნეში ჟანეს ფორმულირებებს ისტერიაზე. მართლაც, კარდინერი აღიარებდა, რომ ომის ნევროზი წარმოადგენდა ისტერიის ფორმას, თუმცა ასევე აცნობიერებდა, რომ ეს ტერმინი კვლავ იმდენად დამამცირებელი გახდა, რომ მისი გამოყენება პაციენტების დისკრედიტაციას ახდენდა: ‘’როცა სიტყვა ისტერია… გამოიყენება, მისი სოციალური მნიშვნელობა არის ის, რომ სუბიექტი წარმოადგენს მტაცებელ ინდივიდს, რომელსაც არაფრის სანაცვლოდ რაღაცის მიღება სურს. მსგავსი ნევროზის მსხვერპლი, შესაბამისად, არანაირ თანაგრძნობას არ იწვევს სასამართლოში.. არ იწვევს თანაგრძნობას მისი ექიმებისგან, რომელთათვისაც… ‘’ისტერიული’’ ხშირად ნიშნავს ადამიანს, რომელიც უწყვეტად იტანჯება სიცუდის, პერვერსიულობისა და ნებისყოფის სისუსტისაგან’’.
მეორე მსოფლიო ომის მოსვლასთან ერთად, სამედიცინო ინტერესი სამხედრო ნევროზის მიმართ კვლავ განახლდა. იმ იმედით, რომ სწრაფ, ეფექტურ მკურნალობას იპოვიდნენ, სამხედრო ფსიქიატრები ცდილობდნენ მოეშორებინათ სტიგმა სტრესის რეაქციებიდან, რომელსაც ომი იწვევდა. პირველად მოხდა იმის აღიარება, რომ ნებისმიერი კაცი შეიძლება გამტყდარიყო ცეცხლის ქვეშ და ფსიქიატრიული შემთხვევების წინასწარმეტყველება შესაძლებელი იყო ომის ზემოქმედების სიმძიმის პროპორციულად. მართლაც, მნიშვნელოვანი ძალისხმევა მიეძღვნა იმის განსაზღვრას, თუ რა დონის ზემოქმედება იძლეოდა აუცილებელ ფსიქოლოგიური კოლაფსს. ომის დასრულებიდან ერთი წლის თავზე ორმა ამერიკელმა ფსიქიატრმა, ჯ.ვ.აპელმა და ჯ.ვ.ბიიბიმ დაასკვნეს, რომ 200-240 დღე ომში, საკმარისი იყო ყველაზე ძლიერი ჯარისკაცის გასატეხადაც. ‘’არ არსებობს ისეთი რაღაც, რაც ‘’ომს შეჩვევაა’’.. ომის თითოეული წამი ახდენს ისეთ დიდ გავლენას, რომ კაცები ტყდებიან მათზე ომის ზემოქმედების ხანგრძლივობასა და ინტენსივობის პირდაპირ შესაბამისად. ამდენად, ფსიქიატრიული შემთხვევები ისეთივე გარდაუვალია ომში, როგორც ცეცხლასროლი და შრაპნელის ჭრილობები. ‘’
ამერიკელმა ფსიქიატრებმა თავიანთი ენერგია მიმართეს იმ ფაქტორების იდენტიფიკაციაზე, რომელიც ჯარისკაცებს მწვავე აშლილობისგან დაიცავდა ან მათ სწრაფ გამოჯანმრთელებას შეუწყობდა ხელს. მათ ხელახლა აღმოაჩინეს ის, რაც რივერსმა სასუნის მკურნალობით აჩვენა: ემოციური კავშირების ძალა მებრძოლ კაცებს შორის. 1947 წელს კარდინერმა, ჰერბერტ შპიგელთან თანამშრომლობით, ფსიქიატრთან რომელიც ახალი დაბრუნებული იყო ომის ფრინტიდან, სადაც ჯარისკაცებს მკურნალობდა, შეასწორა თავისი კლასიკური ტექსტი. კარდინერი და შპიგელი ამტკიცებდნენ, რომ ყველაზე ძლიერ დაცვას ყოვლისმომცველი ტერორისაგან, წარმოადგენდა დაკავშირებულობის ხარისხი ჯარისკაცს, მის საბრძოლო დანაყოფსა და მის ლიდერს შორის. მსგავსი მიგნებები ქონდათ ფსიქიატრებს, როი გრინკერს და ჯონ შპიგელს, რომლებიც აღნიშნავდნენ, რომ მუდმივი საფრთხის სიტუაცია, ჯარისკაცებში იწვევდა უკიდურეს ემოციურ დამოკიდებულებას თავიანთ თანატოლთა ჯგუფზე და ლიდერზე. მათი დაკვირვებით, ყველაზე ძლიერი დაცვა ფსიქოლოგიური კოლაფსისგან იყო პატარა საბრძოლო დანაყოფის მორალი და მმართველობა.
მკურნალობის სტრატეგიები, რომლებიც მეორე მსოფლიო ომის დროს შემუშავდა, მიზნად ისახავდა დაზიანებულ ჯარისკაცსა და მისი ამხანაგებს შორის დაცილების შემცირებას. ეს მიდგომა მხარს უჭერდა სწრაფ ინტერვენციას ბრძოლის ხაზთან რაც შეიძლება ახლოს, რათა ჯარისკაცი მალევე დაბრუნებოდა თავის საბრძოლო დანაყოფს. სწრაფი და ეფექტური მკურნალობის მეთოდის ძიებაში, სამხედრო ფსიქიატრებმა კიდევ ერთხელ აღმოაჩინეს ცნობიერების შეცვლილი მდგომარეობების მედიაციური როლი ფსიქოლოგიურ ტრავმაში. მათ დაინახეს, რომ ხელოვნურად ჩანერგილი შეცვლილი მდგომარეობების გამოყენებით ტრავმულ მოგონებებზე წვდომა ხდებოდა შესაძლებელი. კარდინერი და შპიგელი შეცვლილი მდგომარეობის ჩასანერგად ჰიპნოზს იყენებდნენ, გრინკერი და შპიგელი კი ნატრიუმის ამიტალს, ტექნიკას რომელსაც ისინი უწოდებდნენ ‘’ნარკოსინთეზს’’. ისტერიაზე ადრეული კვლევების მსგავსად, ‘’საუბრით მკურნალობა’’ ომის ნევროზის შემთხვევაშიც ფეხს იკიდებდა და ტრავმული მოგონებების კათარზისული გაცოცხლება, ყველა მათი თანმხლები ემოციით, ტერორით, ბრაზით და მწუხარებით.
ფსიქიატრები, რომლებმაც პირველმა შემოიღეს ეს ტექნიკები, ხვდებოდნენ, რომ ტრავმატული მოგონებების ტვირთის მოხსნა არ იყო საკმარისი გრძელვადიანი განკურნების ეფექტის მისაღწევად. კარდინერი და შპიგელი აფრთხილებდნენ, რომ მიუხედავად ჰიპნოზის უნარისა დაეჩქარებინა ტრავმატული მოგონებების ზედაპირზე ამოტანა, ეს მარტივი კათარზისული გამოცდილება თავისთავად უსარგებლო იყო. ჰიპნოზი უშედეგოა, ხსნიდნენ ისინი, ‘’თუ არ ხდება შემდგომში საკმარისად მიყოლა’’. გრინკერი და შპიგელიც ანალოგიურად ასკვნიდნენ, რომ მკურნალობა ვერ იქნებოდა წარმატებული თუ ნატრიუმის ამიტალის ზეგავლენით გახსენებული და გამონთავისუფლებული მოგონებების ფსიქიკაში ინტეგრირება არ მოხდებოდა. ომის ეფექტი, ამბობდნენ ისინი, ‘’არ არის ფიქალზე გაკეთებული წარწერა, რომელიც შეიძლება წაიშალოს და დატოვოს ფიქალი ისე, როგორც ის თავდაპირველად იყო. ომი ტოვებს გრძელვადიან კვალს კაცების გონებაზე და ცვლის მათ ისევე რადიკალურად, როგორც ნებისმიერი სხვა გადამწყვეტი გამოცდილება, რომლითაც ისინი ცხოვრობენ’’.
მათი ჭკვიანური გაფრთხილებები ძირითადად იგნორირებული იყო. ფსიქიატრიული შემთხვევების ახალი, დაჩქარებული მკურნალობა იმ დროისათვის დიდ წარმატებად ითვლებოდა. ერთ-ერთი ანგარიშის თანახმად, ამერიკელი მებრძოლი კაცების 80% რომელთაც მეორე მსოფლიო ომში მწვავე სტრესი აღენიშნებოდათ, ერთ კვირაში უკვე რაღაც ფორმით მაინც უბრუნდებოდნენ მოვალეობას. 30% საბრძოლო დანაყოფს უბრუნდებოდა. ნაკლები ყურადღება ექცეოდა ამ კაცების ბედს მას შემდეგ, რაც აქტიურ მოვალეობას დაუბრუნდებოდნენ, რომ არაფერი ვთქვათ ომიდან სახლში დაბრუნებულებზე. რამდენადაც მინიმალურ დონეზე ფუნქციონირება მაინც შეეძლოთ, ისინი გამოჯანმრთელებულებად ითვლებოდნენ. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ ამნეზიის ნაცნობი პროცესი კვლავ დაიწყო. შინ დაბრუნებული ჯარისკაცების ფსიქოლოგიური მდგომარეობის მიმართ ძალიან ცოტა სამედიცინო თუ საზოგადოებრივი ინტერესი არსებობდა. ომის ტრავმის გრძელვადიანი ეფექტები კიდევ ერთხელ დავიწყებული იქნა.
ომის გრძელვადიანი ეფექტების სისტემატური, ფართომასშტაბიანი გამოკვლევა მხოლოდ ვიეტნამის ომის შემდეგ გახდა შესაძლებელი. ამჯერად, კვლევის ბიძგი მოდიოდა არა სამხედრო ან სამედიცინო ისტებლიშმენტიდან, არამედ ომით უკმაყოფილო ჯარისკაცების ორგანიზებული ძალისხმევიდან.
1970 წელს, როცა ვიეტნამის ომი ყველაზე ცხელ ფაზაში იყო, ორი ფსიქიატრი, რობერტ ჯეი ლიფტონი და ჩეიმ შატანი, ახალი ორგანიზაციის, ‘’ვიეტნამის ვეტერანები ომის წინააღმდეგ“ წარმომადგენლებს შეხვდნენ. ვეტერანების ორგანიზება თავიანთივე ომის წინააღმდეგ, რომელიც კვლავ მიმდინარეობდა, პრაქტიკულად უპრეცედენტო იყო. ჯარისკაცების მცირე ჯგუფმა, რომელთაგან ბევრმა თავი სიმამაცით გამოიჩინა, თავიანთი მედლები დააბრუნა და საჯარო მოსმენა მოაწყო თავიანთი ომის დანაშაულების შესახებ. მათი არსებობა მორალურ დამაჯერებლობას აძლევდა მზარდ ანტისაომარ მოძრაობას. ‘’ისინი ეჭვქვეშ აყენებდნენ’’, წერდა ლიფტონი, ‘’ყველას ვერსიას სოციალიზირებული მეომარის და ომის სისტემის შესახებ, და ამხელდნენ საკუთარი ქვეყნის თვალთმაქცურ მტკიცებას სამართლიანი ომის შესახებ.
ომის მოწინააღმდეგე ვეტერანები ორგანიზებას უკეთებდნენ, რასაც თავად უწოდებდნენ, ‘’რაპ ჯგუფებს’’. თანატოლებთან ამ ინტიმური შეხვედრების დროს, ვეტერანები ხელახლა ყვებოდნენ და აცოცხლებდნენ ომის ტრავმულ გამოცდილებებს. ისინი იწვევდნენ კეთილგანწყობილ ფსიქიატრებს პროფესიული დახმარებისთვის. შატანი შემდგომ იხსენებდა, თუ რატომ ეძებდნენ ეს კაცები დახმარებას ტრადიციული ფსიქიატრიის მიღმა: ‘’უამრავ მათგანს ‘’ტკიოდა’’, როგორც ამას თვითონ ამბობდნენ. თუმცა, მათ არ სურდათ ვეტერანთა ადმინისტრაციისთვის მიემართათ დახმარებისთვის. მათ სურდათ რაღაც ისეთი, რაც მათსავე ტერიტორიაზე მოხდებოდა, სადაც თავად იქნებოდნენ პასუხისმგებელნი“
რაპ ჯგუფების მიზანი ორმაგი იყო: შვება მიეცათ ვეტერანებისთვის, რომლებიც ფსიქოლოგიური ტრავმით იტანჯებოდნენ და აემაღლებინათ ცნობიერება ომის შედეგებზე. აღიარებებმა, რომელიც ამ ჯგუფებიდან გამოდიოდა, საზოგადოებრივი ყურადღება მიმართა ომის ფსიქოლოგიურ ჭრილობებზე. ეს ვეტერანები უარს ამბობდნენ ყოფილიყვნენ დავიწყებულნი. უფრო მეტიც, ისინი უარს ამბობდნენ ყოფილიყვნენ სტიგმატიზირებულნი. ისინი იცავდნენ თავიანთი გასაჭირის ნამდვილობას და ღირსებას. საზღვაო ვეტერანის, მაიკლ ნორმანის სიტყვებით:
ოჯახს და მეგობრებს უკვირდათ, რატომ ვიყავით ასეთი გაბრაზებულები. რა გატირებთ? გვეკითხებოდნენ ისინი. რატომ ხარ ასე ცუდ ხასიათზე და უკმაყოფილო. ჩვენი მამები და ბაბუები მიდიოდნენ ომში, ასრულებდნენ თავის მოვალეობას, ბრუნდებოდნენ და ეგუებოდნენ ამას. რამ განასხვავა ჩვენი თაობა ასე ძალიან? სინამდვილეში, არაფერმა. არანაირი განსხვავება. როდესაც ძველი ჯარისკაცები ‘’კარგი’’ ომებიდან, მითების და სენტიმენტების ფარდის უკნიდან გამოსულები არიან სინათლეზე, ისინიც იგივენაირად იწვიან ნაღველისა და გაუცხოებისაგან… ასე რომ, დიახ ჩვენ გაბრაზებულები ვართ. ჩვენი ბრაზი ძველი, ატავისტური იყო. ჩვენ გაბრაზებულები ვიყავით ისევე, როგორც ყველა ცივილიზებული კაცი, რომელიც გაგზავნილი იყო მოსაკლავად სათნოების სახელით..
1970-იანი წლების შუა პერიოდში ასობით არაფორმალური რაპ ჯგუფი დაორგანიზდა. ათწლეულის ბოლოს, ვეტერანთა ორგანიზაციებიდან წამოსული პოლიტიკური წნეხის შედეგად, ოფიციალურაფ დაარსდა ფსიქოლოგიური მკურნალობის პროგრამა, სახელად ‘’Operation Outreach’’ ვეტერანთა ადმინისტრაციის შიგნით. დაარსდა ასზე მეტი outreach ცენტრი, სადაც თავად ვეტერანები მუშაობდნენ და რომელიც დაფუძნებული იყო თვით-დახმარების და თანატოლთაშორისი თერაპიული ზრუნვის მოდელზე. ვეტერანების დაჟინებულმა ორგანიზებამ ასევე სტიმული მისცა სისტემატურ ფსიქიატრიულ კვლევას. ვიეტნამის ომის მომდევნო წლებში, ვეტერანთა ადმინისტრაციამ დაუკვეთა საფუძვლიანი კვლევები იმის შესახებ, თუ რა გავლენას ახდენდა ომის გამოცდილება სახლში დაბრუნებული ვეტერანების ცხოვრებაზე. ხუთტომიანმა კვლევამ ვიეტნამის მემკვიდრეობაზე გამოკვეთა პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობის სინდრომი და აჩვენა მისი ეჭვგარეშე კავშირი ომის გამოცდილებასთან.
ანტისაომარი მოძრაობების მორალურმა ლეგიტიმურობამ და დისკრედიტებულ ომში დამარცხების ეროვნულმა გამოცდილებამ შესაძლებელი გახადა ფსიქოლოგიური ტრავმის, როგორც ომის გრძელვადიანი და გარდაუვალი მემკვიდრეობის აღიარება. 1980 წელს, ფსიქოლოგიური ტრავმის დამახასიათებელი სინდრომი პირველად გახდა ‘’რეალური’’ დიაგნოზი. იმ წელს, ამერიკის ფსიქიატრთა ასოციაციამ თავის მენტალური აშლილობების ოფიციალურ მანუალში ახალი კატეგორია, პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობა დაამატა. ამ აშლილობის კლინიკური მახასიათებლები შესაბამისობაში იყო კარდინერის ტრავმულ ნევროზთან, რომელიც მან 40 წლით ადრე გამოკვეთა. ამგვარად ფსიქოლოგიური ტრავმის სინდრომს, რომელიც წინა საუკუნის განმავლობაში პერიოდულად დავიწყებული და შემდგომ ახლიდან აღმოჩენილი იყო ხოლმე, ბოლოსდაბოლოს ფორმალური აღიარება მიენიჭა დიაგნოსტიკურ კანონში.
სქესთა ომების სამხედრო ნევროზი
გვიანი მე-19 საუკუნის კვლევები ისტერიაზე, სექსუალური ტრავმის კითხვის ირგვლივ აღმოცენდა. იმ პერიოდისათვის არ არსებობდა ცნობიერება იმისა, რომ ძალადობა ქალების სექსუალური თუ ოჯახური ცხოვრების რუტინულ ნაწილს წარმოადგენდა. ფროიდმა დაიჭირა ეს რეალობა და თავზარდაცემულმა უკან დაიხია. თითქმის მთელი მე-20 საუკუნის განმავლობაში, ტრავმულ აშლილობაზე ცოდნის დაგროვების საფუძველს ომის ვეტერანთა კვლევები წარმოადგენდა. 1970-იანი წლების ქალთა განმათავისუფლებელ მოძრაობამდე არ მომხდარა იმის აღიარება, რომ ყველაზე გავრცელებული პოსტ-ტრავმული აშლილობები არის არა კაცების – ომში, არამედ ქალების – სამოქალაქო ცხოვრებაში.
ქალების რეალური მდგომარეობა დამალული იყო პერსონალური, პირადი ცხოვრების სფეროში. პრივატულობის სათუთი იდეა ძლიერ ბარიერს ქმნიდა ცნობიერებამდე მისაღწევად და ქალების რეალობას პრაქტიკულად უხილავს ხდიდა. გელაპარაკა სექსუალური და ოჯახური ცხოვრების გამოცდილებებზე, ნიშნავდა შემოგეკრიბა საჯარო დამცირება, უნდობლობა და დაცინვა. ქალები ჩუმად იყვნენ შიშის და სირცხვილის გამო და ქალების სიჩუმე გზას უხსნიდა ყველა ფორმის სექსუალურ თუ ოჯახურ ექსპლუატაციას.
ქალებს არ ქონდათ სახელი პირადი ცხოვრების ამ ტირანიისთვის. ძნელი იყო იმის გაცნობიერება, რომ საჯარო სფეროში ფესვგადგმული დემოკრატია თანაარსებობდა სახლში პრიმიტიულ აუტოკრატიასა და დიქტატურასთან. ამგვარად, შემთხვევითი არ იყო, რომ ახალაღმოცენებული ამერიკული ფემინისტური მოძრაობის პირველ მანიფესტში, ბეტი ფრიდანმა ქალების საკითხს უწოდა ‘’პრობლემა სახელის გარეშე’’. ასევე შემთხვევითი არ იყო, რომ მოძრაობის პირველ მეთოდს ‘’ცნობიერების ამაღლება’’ დაერქვა.
ცნობიერების-ამაღლება მიმდინარეობდა ჯგუფებში, რომლების იგივე თვისებებს იზიარებდნენ, რასაც ვეტერანთა რაპ ჯგუფები და ფსიქოთერაპია. მათ ქონდათ იგივე ინტიმურობა, იგივე კონფიდენციალურობა და სიმართლის თქმის იმპერატივი. პრივილეგირებული სივრცეების შექმნამ შესაძლებლობა მისცა ქალებს დაეძლიათ უარყოფის, საიდუმლოებისა და სირცხვილის ბარიერები, რომელიც მათ თავიანთი ჭრილობების სახელდებისგან იცავდა. საკონსულტაციო ოთახის დაცულ გარემოში ქალებმა გაბედეს გაუპატიურებაზე საუბარი, თუმცა მეცნიერების კაცებმა მათი არ დაიჯერეს. ცნობიერების-ამაღლების ჯგუფების დაცულ გარემოში, ქალები ლაპარაკობდნენ გაუპატიურებაზე და სხვა ქალებს მათი სჯეროდათ. იმ პერიოდის ერთი პოემა კარგად გამოხატავს იმ მღელვარებას, რასაც ქალები გრძნობდნენ, როცა ლაპარაკობდნენ და მათი ესმოდათ:
დღეს
ჩემს პატარა ბუნებრივ სხეულში
მე ვზივარ და ვსწავლობ_
ჩემს ქალის სხეულს
ასევე შენსას
სამიზნეს ყველა ქუჩაში
წართმეულს ჩემგან
თორმეტი წლის ასაკში…
მე ვხედავ, რომ ქალები ბედავენ
მე ვბედავ ვუყურო ქალს
ჩვენ ვბედავთ ხმის ამოღებას
მიუხედავად იმისა, რომ ცნობიერების ამაღლების მეთოდი მსგავსი იყო ფსიქოთერაპიისა, მისი მიზანი სოციალური და არა ინდივიდუალური ცვლილება იყო. სექსუალური ძალადობის ფემინისტურმა გაგებამ გააძლიერა მსხვერპლები გადაელახათ პრივატულობის ბარიერი, დახმარებოდნენ ერთმანეთს და წამოეწყოთ კოლექტიური ქმედება. ცნობიერების-ამაღლება ასევე იყო გამოკვლევის ემპირიული მეთოდი. ქეთი სარაჩაილდი, ცნობიერების-ამაღლების ერთ-ერთი გამომგონებელი მას აღწერდა, როგორც გამოწვევას გაბატონებული ინტელექტუალური ორთოდოქსიისადმი: ‘’გადაწყვეტილება, რომ ხაზგასმა გაგვეკეთებინა ჩვენს გრძნობებსა და გამოცდილებზე და შეგვემოწმებინა ყველა განზოგადება და ყველაფერი ჩვენს მიერ წაკითხული – ჩვენი გამოცდილებებით, იყო სწორედ კვლევის მეცნიერული მეთოდი. ჩვენ პრაქტიკულად ვიმეორებდით მე-17 საუკუნის მეცნიერების გამოწვევას სქოლასტიციზმის მიმართ: ‘’იკვლიე ბუნება, და არა წიგნები’’, და დაუქვემდებარე ყველა თეორია – ცოცხალი პრაქტიკით და მოქმედებით შემოწმებას’’.
პროცესმა, რომელიც ცნობიერების ამაღლებით დაიწყო, ეტაპობრივად გაზარდა საჯარო ცნობიერებაც. პირველი საჯარო საუბარი გაუპატიურებაზე დაორგანიზდა 1971 წელს ‘’ნიუ იორკის რადიკალი ფენიმისტების’’ მიერ. პირველი საერთაშორისო ტრიბუნალი ქალთა მიმართ ძალადობის წინააღმდეგ 1971 წელს ბრიუსელში გაიმართა. გაუპატიურების რეფორმის კანონი ‘’ქალთა ეროვნული ორგანიზაციის’’ მიერ აშშ-ში 1970-იან წლების შუა პერიოდში დაინიცირდა. მომდევნო ათწლეულის განმავლობაში, რეფორმები მიიღეს ყველა, 50 შტატში, რათა სექსუალური ძალადობის გაჩუმებული მსხვერპლები წაეხალისებინათ ხმა ამოეღოთ.
1970-იანი წლების შუა პერიოდიდან ამერიკის ქალთა მოძრაობამ ასევე ხელი შეუწყო კვლევების აფეთქებას სექსუალური ძალადობის მანამდე უგულებელყოფილ საკითხში. 1975 წელს, ფემინისტური წნეხის საპასუხოდ, მენტალური ჯანმრთელობის ეროვნულ ინსტიტუტში, გაუპატიურების კვლევის ცენტრი გაიხსნა. პირველად ისტორიაში, ქალებს კარი გაეხსნათ როგორც სუბიექტებს და არა როგორც შესწავლის ობიექტებს. ჩვეულებრივ კვლევის ნორმებთან კონტრასტში, ‘’მთავარი გამომძიებლები’’, რომელსაც ცენტრი აფინანსებდა, ქალები იყვნენ. ფემინისტი მკვლევარები თავიანთ სუბიექტებთან ახლოს მუშაობდნენ. ისინი უარყოფდნენ ემოციურ განცალკევებას, როგორც მეცნიერული გამოძიების ღირებულების საზომს და დიდად აფასებდნენ თავიანთ ემოციურ კავშირს რესპოდენტებთან. როგორც ისტერიის ჰეროიკული ერის შემთხვევაში, გრძელი და ინტიმური პირადი ინტერვიუები კიდევ ერთხელ იქცა ცოდნის წყაროდ.
ამ გამოძიებების შედეგებმა დაადასტურა ქალების გამოცდილებები, რომელიც ერთი საუკუნით ადრე ფროიდმა ფანტაზიად შერაცხა. მან აჩვენა, რომ ქალების და ბავშვების მიმართ სექსუალური ძალადობა ყოვლისმომცველი და ენდემური იყო ჩვენს კულტურაში. ყველაზე დახვეწილი ეპიდემიოლოგიური კვლევა ჩატარდა სოციოლოგის და ადამიანის უფლებების აქტივისტის, დაიანა რასელის მიერ 1980-იან წლებში. შემთხვევითი შერჩევის საფუძველზე შერჩეულ 900-ზე მეტ ქალთან ჩატარდა ღრმა ინტერვიუირება ოჯახური ძალადობის და სექსუალური ექსპლუატაციის გამოცდილების შესახებ. შედეგები საზარელი იყო. ოთხიდან ერთი ქალი გაუპატიურების მსხვერპლი იყო. სამი ქალიდან ერთზე ბავშვობაში სექსუალურად ძალადობდნენ.
ფესვგადგმული სექსუალური ძალადობის დოკუმენტირებასთან ერთად, ფემინისტური მოძრაობა გვთავაზობდა ახალ ენას სექსუალური ძალადობის შედეგების გასაგებად. მას შემდეგ, რაც პირველად შევიდნენ საჯარო დისკუსიაში გაუპატიურების შესახებ, ქალებმა საჭიროდ ჩათვალეს ემტკიცებინათ ცხადი: გაუპატიურება სისასტიკეა. ფემინისტებმა გაუპატიურების ხელახალი განსაზღვრება მოახდინეს, როგორც ძალადობის დანაშაულის და არა როგორც სექსუალური აქტის. ეს მარტივი ფორმულირება შემდგომში დაიხვეწა იმ მოსაზრების საპირისპიროდ, რომ გაუპატიურება ქალების ღრმა სურვილების განხორციელებას წარმოადგენდა, რაც ასე ჭარბობდა ლიტერატურაში, პოპულარული პორნოგრაფიიდან დაწყებული, აკადემიური ტექსტებით დამთავრებული.
ფემინისტებმა ასევე ხელახლა განსაზღვრეს გაუპატიურება, როგორც პოლიტიკური კონტროლის მეთოდი, რომელიც ქალების დამორჩილებას უზრუნველყოფდა ტერორის მეშვეობით. ავტორი სუზან ბრაუნმილერი, რომლის უმნიშვნელოვანესმა ტრაქტატმა გაუპატიურების შესახებ ეს საკითხი საჯარო განხილვის საგნად აქცია, გაუპატიურებას კაცების ძალაუფლების შენარჩუნების საშუალებად განიხილავდა. ‘’კაცის აღმოჩენა, რომ თავისი გენიტალიის შიშის გამომწვევ იარაღად გამოყენება შეეძლო, პრეისტორიული პერიოდის ყველაზე მნიშვნელოვან აღმოჩენად უნდა შეფასდეს, ცეცხლის და პირველი დაუმუშავებელი ქვის ცულის გამოყენებასთან ერთად. მე მჯერა, რომ პრეისტორიული პერიოდიდან დღემდე, გაუპატიურება ასრულებს კრიტიკულ ფუნქციას. ის, არც მეტი და არც ნაკლები, არის დაშინების გააზრებული პროცესი, რომლითაც ყველა კაცი ყველა ქალს უწყვეტ შიშში ამყოფებს’“.
ქალთა მოძრაობამ არა მარტო საზოგადოების ცნობიერება აამაღლა გაუპატიურებაზე, არამედ ხელი შეუწყო ახალ სოციალურ პასუხს მსხვერპლების მიმართ. გაუპატიურების პირველი კრიზისული ცენტრი 1971 წელს გაიხსნა. ათწლეულის შემდეგ, ასობით მსგავსი ცენტრი იყო შეერთებული შტატების მასშტაბით. მედიცინის და მენტალური ჯანმრთელობის სისტემის მიღმა ორგანიზებული Grass-roots სააგენტოები გაუპატიურების მსხვერპლებს პრაქტიკულ, ლეგალურ და ემოციურ მხარდაჭერას სთავაზობდნენ. კრიზისული ცენტრის მოხალისეები ხშირად მიყვებოდნენ ქალებს საავადმყოფოში, პოლიციის განყოფილებასა თუ სასამართლოში, რათა მათ მიმართ ღირსეულ და პატივისცემით მოპყრობაზე ეზრუნათ, რომლის ასეთი აშკარა დეფიციტიც იყო. მართალია, მათ მცდელობებს ხშირად მტრულად და წინააღმდეგობით ხვდებოდნენ, თუმცა ისინი ასევე ხშირად ხდებოდნენ ინსპირაცია პროფესიონალი ქალებისთვის, რომლებიც ამ ინსტიტუციებში მუშაობდნენ.
1972 წელს, ფსიქიატრიის ექთანმა, ენ ბერჯესმა და სოციოლოგმა, ლინდა ჰოლმსტრომმა, წამოიწყეს კვლევა გაუპატიურების ფსიქოლოგიური ეფექტების შესახებ. მათ გადაწყვიტეს სადღეღამისო რეჟიმში კონტაქტზე ყოფილიყვნენ, რათა გამოეკითხათ და კონსულტაცია ჩაეტარებინათ გაუპატიურების ყველა მსხვერპლისთვის, რომელიც ბოსტონის საქალაქო ჰოსპიტალში სასწრაფო დახმარების ოთახს მიაკითხავდა. ერთი წლის განმავლობაში ისინი შეხვდნენ 92 ქალს და 38 ბავშვს. მათ ნახეს ფსიქოლოგიური რეაქციების პატერნი, რომელსაც ‘’გაუპატიურების ტრავმის სინდრომი’’ უწოდეს. ისინი აღნიშნავდნენ, რომ ქალები განიცდიდნენ გაუპატიურებას, როგორც სიცოცხლისთვის საშიშ მოვლენას, და რომ თავდასხმის დროს ძირითადად დასახიჩრების და სიკვდილის ეშინოდათ. მათი თქმით, გაუპატიურების შემდგომ, მსხვერპლები უჩიოდნენ უძილობას, გულისრევის შეგრძნებას, startle რეაქციებს და კოშმარებს, ისევე როგორც დისოციაციურ და გაყუჩების სიმპტომებს. მათი კომენტარით, მსხვერპლების ზოგიერთი სიმპტომი მანამდე სამხედრო ვეტერანებში აღწერილ სიმპტომებს გავდა.
გაუპატიურება ფემინისტური მოძრაობის საწყისი პარადიგმა იყო ქალთა მიმართ ძალადობის წინააღმდეგ პირადი ცხოვრების საკითხში. შემდგომში, როცა მათი გაგება უფრო გაღრმავდა, სექსუალური ექსპლუატაციის კვლევებმა მოიცვა უფრო კომპლექსური ურთიერთობები, სადაც ძალადობა და სიახლოვე ერთმანეთთან გადაბმული იყო. თავდაპირველი ფოკუსი ქუჩის გაუპატიურებაზე, რომელიც უცხო ადამიანის მიერ იყო ჩადენილი, ნელ-ნელა გადავიდა ნაცნობის მიერ, პაემანზე და ოჯახში გაუპატიურებაზე. გაუპატიურებაზე, როგორც ქალთა მიმართ ძალადობის ფორმაზე თავდაპირველმა ყურადღებამ, შესაძლებელი გახადა ოჯახში ფიზიკური ძალადობის და სხვა პირადი იძულების აღმოჩენაც. ხოლო თავდაპირველმა ყურადღებამ ზრდასრულებში გაუპატიურებაზე, გარდაუვლად მიგვიყვანა ბავშვების გაუპატიურების კვლავ აღმოჩენასთან.
პირველი სამუშაო ოჯახურ ძალადობაზე და ბავშვებზე სექსუალურ ძალადობაზე ფემინისტური მოძრაობიდან ამოიზარდა. სერვისები მსხვერპლებისთვის ორგანიზებული იყო ტრადიციული მენტალური ჯანმრთელობის სისტემის მიღმა, ხშირად მოძრაობით შთაგონებული ქალი პროფესიონალების მიერ. პიონერული კვლევები ვიქტიმიზაციის ფსიქოლოგიური ეფექტების შესახებ ტარდებოდა ქალების მიერ, რომლებიც საკუთარ თავს ამ მოძრაობის აქტიურ და ერთგულ წევრებად მოიაზრებდნენ. ოჯახური ძალადობის და ბავშვებზე სექსუალური ძალადობის შესახებ ფსიქოლოგიურმა გამოძიებებმა მიგვიყვანა ფსიქოლოგიური ტრავმის სინდრომის კვლავ აღმოჩენასთან. ფსიქოლოგი ლენორ ვოქერი, იმ ქალებზე საუბრისას, რომელთაც თავშესაფარს მიაშურეს, ‘’ნაგვემი ქალის სინდრომს’’ იყენებდა. ჩემი თავდაპირველი აღწერებიც ინცესტის მსხვერპლების ფსიქოლოგიაზე, ძირითადად იმეორებდა ისტერიაზე მე-19 საუკუნის დაკვირვებებს.
მხოლოდ 1980 წლის შემდეგ, როცა ომის ვეტერანების ძალისხმევამ პოსტ-ტრავმული სტრესული სინდრომის კონცეფციის ლეგიტიმაცია მოახდინა, გახდა ცხადი, რომ სინდრომი, რომელიც შეიმჩნეოდა გაუპატიურების, ოჯახური ძალადობისა და ინცესტის მსხვერპლებში, იგივე იყო, რაც სინდრომი რომელიც ომის ვეტერანებში შეიმჩნეოდა. ამ მიგნების მნიშვნელობა ისეთივე შემზარავია ახლანდელობაში, როგორც ერთი საუკუნის წინ: ქალების დაქვემდებარებული მდგომარეობა შენარჩუნებული და თავსმოხვეულია კაცების უხილავი ძალადობით. სქესები ომში არიან. გაუპატიურების მსხვერპლები, ნაცემი ქალები და სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი ბავშვები ამ ომის შემთხვევებია. ისტერია სქესთა ომების სამხედრო ნევროზია.
ორმოცდაათი წლის წინ, ვირჯინია ვულფი წერდა, რომ ‘’საჯარო და პირადი ცხოვრება განუყოფლად დაკავშირებულია . . . ერთის ტირანია და მორჩილება, მეორის ტირანია და მორჩილებაა’’. ახლა ასევე ცხადია, რომ ერთი ადამიანის ტრავმები, მეორე ადამიანის ტრავმებია. ქალების ისტერია და კაცების სამხედრო ნევროზი ერთია. საერთო გასაჭირის გაცნობიერებამ, შეიძლება აქა-იქ შესაძლებელი გახადოს იმ დიდი დაშორების გადალახვა, რაც ყოფს ომის და პოლიტიკის სფეროს – კაცების სამყაროს, ოჯახური ცხოვრების პირადი სფეროს – ქალების სამყაროსგან.
შესაძლებელია თუ არა, რომ ეს მიგნებები კიდევ ერთხელ დაიკარგოს? ამ მომენტისათვის, ფსიქოლოგიური ტრავმის კვლევა ლეგიტიმურ სფეროდ ჩამოყალიბდა. იმ შემოქმედებითი ენერგიით, რომელიც რეპრესირებული იდეების დაბრუნებას ახლავს თან, სფერო დრამატულად გაიზარდა. ოცი წლის წინ, კვლევა მოიცავდა რამდენიმე ბეჭდვიდან ამოღებულ გამოცემას, რომელიც ბიბლიოთეკის მიგდებულ კუთხეში ცვდებოდა. ახლა ყოველ თვე ახალ-ახალი წიგნები გამოიცემა, ახალი კვლევის შედეგები ქვეყნდება და ახალი დისკუსიებია საზოგადოებრივ მედიაში.
თუმცა, ისტორია გვასწავლის, რომ ეს ცოდნა შეიძლება ასევე გაუჩინარდეს. პოლიტიკური მოძრაობის კონტექსტის გარეშე არასდროს ყოფილა შესაძლებელი ფსიქოლოგიური ტრავმის კვლევის განვითარება. ამ ცოდნის სფეროს ბედი დამოკიდებულია იგივე პოლიტიკური მოძრაობების ბედზე, რომელმაც შთააგონა და შეინარჩუნა ის ბოლო საუკუნის განმავლობაში. მე-19 საუკუნის ბოლოს ამ მოძრაობის მიზანს სეკულარული დემოკრატიის დამყარება წარმოადგენდა. მეოცე საუკუნეში ეს მიზანი ომის გაუქმება იყო. ხოლო მეოცე საუკუნის ბოლოს ამ მიზანს ქალების განთავისუფლება წარმოადგენდა. ეს ყველა მიზანი კვლავ რჩება. საბოლოოდ, ისინი განუყოფლად დაკავშირებულია.
წიგნის ინგლისური ვერსია სრულად: Trauma and recovery: the aftermath of violence – from domestic abuse to political terror